«چینی‌ها و روس‌ها هم از سفر به ایران منصرف شدند!»
طبق آخرین گزارشی که سازمان جهانی گردشگری منتشر کرده، حداقل ۹ کشور جهان در سه ماه ابتدای ۲۰۲۴ افزایش ورود گردشگر داشته‌اند که ایران بین این کشور‌ها نیست.
جای خالی ایران در گزارش جدید سازمان جهانی گردشگری در حالی است که طبق هدف‌گذاری سند چشم‌انداز ۲۰ ساله گردشگری که دی ۱۳۸۳ تصویب شد ۴ دوره در فاصله سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۴ تعیین شده بود و برای هر دوره، میزان جذب گردشگر خارجی و میزان درآمدزایی از محل ورود گردشگران هم مشخص بود. چنان که قرار بود در فاصله سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸، تعداد گردشگران خارجی ورودی به کشور با رشد ۳۰ درصدی به ۲.۶ میلیون نفر (۲ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر) در فاصله سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ با رشد ۲۰ درصدی به ۶.۵ میلیون نفر (۶ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر) در فاصله سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۸ با رشد ۱۵ درصدی به ۱۳ میلیون نفر و در فاصله سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ با رشد ۱۰ درصدی به ۲۰ میلیون نفر برسد!
در این سند، میزان درآمدزایی از ورود گردشگر در سال پایانی هر دوره هم مشخص بود چنان که میزان درآمدزایی از ورود گردشگر در سال ۱۳۸۴ به عنوان سال پایانی دوره اول ۱.۵ میلیارد دلار، در سال ۱۳۹۳ به عنوان سال پایانی دوره دوم ۴.۵ میلیارد دلار، در سال ۱۳۹۸ به عنوان سال پایانی دوره سوم ۱۰ میلیارد دلار و در سال ۱۴۰۴ به عنوان سال پایانی اجرای سند هم حدود ۲۵ میلیارد دلار تخمین زده شده بود که در صورت تحقق این سند، ایران در سال ۱۴۰۴ می‌توانست مدعی سهم ۱.۵ درصدی از گردشگری جهان باشد.
با وجود این سند، اما هم گزارش سازمان جهانی گردشگری و هم گزارش‌های وزارت میراث فرهنگی نشان می‌دهد که تعداد گردشگر ورودی و میزان درآمدزایی از ورود گردشگران خارجی به هدف‌گذاری سند ۲۰ ساله نرسیده است.
در گزارش جدید سازمان جهانی گردشگری، سفر‌های خارجی مردم جهان در دو بازه زمانی سال ۲۰۲۳ و سه ماه اول سال ۲۰۲۴ نسبت به سه ماه اول ۲۰۱۹ (ژانویه تا مارس) مورد بررسی قرار گرفته که طبق این گزارش، در سه ماه اول ۲۰۲۴ بیش از ۲۸۵ میلیون گردشگر به سفر رفته‌اند که این میزان سفر معادل ۹۷ درصد سفر‌های انجام شده در مدت مشابه سال ۲۰۱۹ و پیش از همه‌گیری کرونا است.
به استناد گزارشی از خبرگزاری شیمیشی، در این گزارش، تعداد سفرها به تفکیک مناطق مختلف جهان و در مقایسه با آمار سه ماهه ابتدای سال ۲۰۱۹ هم اعلام شده که بنا به همین تفکیک، خاورمیانه بین ۵ منطقه اروپا، آفریقا، امریکا، آسیا و اقیانوسیه، رکورددار گردشگری بوده چنان که در سه ماه ابتدای ۲۰۲۴ تعداد سفرها در این منطقه و نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹، افزایش ۳۶ درصدی داشته در حالی که در همین بازه زمانی در اروپا ۱۲۰ میلیون گردشگر وارد شده‌اند که این آمار نسبت به تعداد سفر‌های انجام شده در مدت مشابه سال ۲۰۱۹ فقط یک درصد افزایش یافته، اما طبق گزارش سازمان جهانی گردشگری، آمار سفر‌های توریستی در منطقه آفریقا در سه ماه اول ۲۰۲۴ هم رکورد مدت مشابه سال ۲۰۱۹ این منطقه را پشت سر گذاشته چنان که تعداد گردشگران در آفریقا در طول ماههای ژانویه تا مارس ۲۰۲۴، حدود ۵ درصد بیشتر از مدت مشابه در سال ۲۰۱۹ بوده است. امریکا، آسیا و اقیانوسیه، اما نسبت به خاورمیانه، اروپا و آفریقا با وجود آنکه رشد گردشگر ورودی داشته‌اند، اما رکورد بالاتر از مدت مشابه سال ۲۰۱۹ به دست نیاورده‌اند چنان که در قاره امریکا در سه ماه اول ۲۰۲۴ تعداد سفرها معادل ۹۹ درصد سفرها در مدت مشابه سال ۲۰۱۹، و در منطقه آسیا و اقیانوسیه معادل ۸۲ درصد سفرها در مدت مشابه سال ۲۰۱۹ بوده است.
بخش دیگری از این گزارش، به رکوردشکنی کشور‌ها در جذب گردشگر خارجی در سه ماهه ابتدای ۲۰۲۴ نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹ اختصاص دارد که در این بخش هم قطر (با افزایش ۱۷۷ درصدی گردشگر ورودی) آلبانی (افزایش ۱۲۱ درصدی) عربستان سعودی (افزایش ۹۸ درصدی) تانزانیا (افزایش ۵۳ درصدی) صربستان (افزایش ۴۳ درصدی) گواتمالا (افزایش ۴۱ درصدی) و بلغارستان (افزایش ۳۸ درصدی) در بالاترین ردیف‌های جدول جذب توریست در سه ماه ابتدای امسال نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹ ایستاده‌اند. در این بخش از گزارش سازمان جهانی گردشگری هم نامی از ایران نیست و همان طور که فعالان صنعت گردشگری کشورمان گفته‌اند، طی ۵ سال اخیر، فاجعه سقوط هواپیمای اوکراینی در دی ماه ۱۳۹۸ اولین ضربه بر پیکره صنعت گردشگری کشور بود و متعاقبش، شیوع جهانی کرونا مزید بر علت شد که مرز‌های ایران همچون تمام کشور‌ها به روی گردشگران بسته شود. به دنبال آغاز واکسیناسیون و مصون‌سازی جمعیت عمومی و جهانی، در حالی که امید می‌رفت آفتاب رونق گردشگری دوباره در اسمان ایران بتابد، رخداد‌های بعد از کشته شدن مهسا امینی (دختر اهل سقز و مهمان تهران که روز ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ توسط گشت ارشاد دستگیر و بعد از انتقال به بازداشتگاه وزرا دچار مرگ مغزی شد) موج جدیدی از رکود به جان صنعت گردشگری ایران افتاد و ضربه‌های این موج چنان سهمگین بود که فعالان گردشگری و مسوولان سازمان میراث فرهنگی، نام جدید «ایران هراسی» بر این موج گذاشتند.
تاثیر این موج بعد از حدود ۲۱ ماه همچنان پابرجاست چنان‌که در گزارش سازمان جهانی گردشگری، کشور کوراسائو (جزیره‌ای در کنار سواحل ونزوئلا) در سه ماه ابتدای سال ۲۰۲۴ رشد ۴۵ درصدی و جزایر تورکس و کایکوس واقع در دریای کاراییب، در سه ماه اول ۲۰۲۴ رشد ۴۲ درصدی ورود گردشگر نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹ داشته‌اند، اما از ایران هیچ خبری نیست.
در بخش دیگری از این گزارش به درآمد صنعت گردشگری مناطق مختلف جهان در سال ۲۰۲۳ اشاره و اعلام شده که در سال ۲۰۲۳ درآمد گردشگری به ۱۵۰۰ میلیارد دلار رسید که این عدد معادل ۹۷ درصد درآمد گردشگری در سال ۲۰۱۹ میلادی است. طبق این گزارش در سال ۲۰۲۳ اروپا ۶۶۰ میلیارد دلار از ورود گردشگر درآمد داشته و در سه ماه ابتدای سال ۲۰۲۴ هم کشور‌های صربستان با ۱۲۷ درصد افزایش درآمد گردشگری نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹، ترکیه با ۸۲ درصد، پاکستان با ۷۲ درصد، تانزانیا با ۶۲ درصد، پرتغال با ۶۱ درصد، رومانی با ۵۷ درصد، ژاپن با ۵۳ درصد، مغولستان با ۵۰ درصد، کشور موریس (جزیره‌ای در جنوب قاره آفریقا) با ۴۶ درصد و مراکش با ۴۴ درصد افزایش درآمد گردشگری نسبت به سه‌ماه ابتدای سال ۲۰۱۹، برترین‌های گزارش سازمان جهانی گردشگری هستند.
قرار بود به چه نقطه‌ای برسیم؟
دو روز بعد از انتشار گزارش سازمان جهانی گردشگری، وزارت میراث فرهنگی اعلام کرد که از پاییز ۱۴۰۰ و در طول فعالیت دولت سیزدهم، مجموع درآمد گردشگری ایران ۸.۷ میلیارد دلار بوده و در این مدت در مجموع ۷.۱ میلیون گردشگر (۷ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر) وارد کشور شده‌اند و به طور مشخص، در سال ۲۰۲۲ (۱۴۰۱) ۴.۱ میلیون نفر (۴ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر) گردشگر خارجی وارد کشور شده‌اند و ۶.۲ میلیارد دلار در ایران هزینه کرده‌اند که این رقم نسبت به هزینه کرد ۲.۵ میلیارد دلاری گردشگران ورودی در سال قبل از آن ۷۳.۵ درصد رشد داشته است.
در ادامه این گزارش با استناد به گزارش سال ۲۰۲۲ سازمان جهانی گردشگری گفته شده بود که در سال ۲۰۲۲ سهم ایران از کل سفر‌های گردشگری جهان معادل ۰.۴ درصد و از مجموع گردشگران ورودی خاورمیانه، حدود ۶ درصد بوده است.
صنعت گردشگری ایران البته باید جدا از گزارش‌های رسمی دولت بررسی شود، چون هنوز حساب اقماری گردشگری نداریم و به همین دلیل، آمار ورودی‌ها به خاک ایران امکان سوءاستفاده را برای دولت‌ها فراهم کرده که هر گونه ورود مجاز به خاک ایران از طریق مرز زمینی و دریایی و هوایی را «گردشگر» محسوب کنند و بنابراین، حتی مهاجرانی که از کشور‌های حوزه خلیج‌فارس برای کارگری به ایران می‌آیند و در پاسپورت‌شان، آنلاین ورود می‌خورد و حتی شهروندان همسایه‌های غربی که طبق روال نسل اندر نسل، برای خرید مایحتاج هفتگی و ماهانه به خاک ایران وارد می‌شوند و بعد از چند ساعت به کشور خودشان برمی‌گردند هم از نگاه دولت‌های این دهه، «گردشگر» محسوب می‌شوند.
در حالی که گردشگر، یک تعریف مشخص دارد و سازمان جهانی گردشگری که گزارش‌هایش مورد استناد وزارت میراث فرهنگی هم هست، سال ۱۹۹۵ در یک تعریف جامع اعلام کرد: «مجموع فعالیت‌های فرد یا افرادی که به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا اقامت می‌کنند و هدف از مسافرت آنان نیز گذراندن اوقات فراغت است و اهدافی نظیر اشتغال و کسب درآمد، شامل این تعریف نمی‌شود.»
بنابراین، پیرزن و پیرمردی که با حال نزار و در چند قدمی مرگ و به دلیل فقدان امکانات درمانی در کشور خودشان، در مرز ایران مجوز ورود می‌گیرند تا به اولین بیمارستان مجهز کشور ما منتقل شوند و به زندگی بازگردند یا آن نوزاد چند ماههای که در آغوش والدینش، از جنگ در کشور خودش گریخته و خانواده‌اش، فقط جان‌شان را برداشته و از مرگ فرار کرده‌اند، یا آن راننده کامیونی که فقط تا پشت مرز ایران می‌آید که بار کالایش را خالی کند و دوباره به کشور خودش برمی‌گردد، یا مثلا ملوانانی که برای کارگری روی لنج‌های صیادی در استان هرمزگان و بوشهر وارد ایران می‌شوند، گردشگر نیستند، اما دولت‌های ایران در این دهه و هنوز، این افراد را هم در گزارش و آمار گردشگری محاسبه کرده و به عنوان آمار گردشگر ورودی به جهان عرضه می‌کنند در حالی که واقعی‌ترین مصداق رکود صنعت گردشگری ایران را در بازی‌های جام جهانی قطر و در زمستان ۱۴۰۱ شاهد بودیم؛ وقتی بیش از ۲۰ هزار اتاق در هتل‌های تهران و کیش و شیراز مهیای پذیرایی از تماشاگران جام جهانی قطر شد، اما حتی یک نفر از آن خیل جمعیتی که از اقصی نقاط دنیا به قطر سرازیر شده بودند تا با موج برد و باخت تیم‌های محبوب‌شان همراه باشند، پا به خاک ایران نگذاشتند.
پیش از آن هم البته فعالان صنعت گردشگری هشدار‌های مشابهی درباره تبعات رخداد‌های بعد از ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ داده بودند. لغو ۹۰ درصد تور‌های خارجی ورودی در ۶ ماهه دوم سال ۱۴۰۱ و رزرو نشدن حتی یک اتاق هتل برای تعطیلات ژانویه ۲۰۲۳ یا نوروز ۱۴۰۲ مهم‌ترین و البته شکننده‌ترین تاثیراتی بود که حتی از چشم وزیر و معاونان میراث فرهنگی هم دور نماند و هنوز هم شعله این تاثیرات دامن صنعت گردشگری ایران را رها نکرده چنان‌که اواخر بهمن پارسال، مسلم شجاعی؛ مدیرکل دفتر بازاریابی و توسعه گردشگری خارجی معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی در گفتگو با خبرگزاری ایلنا از افت شدید تور‌های ورودی خبر داد و گفت: «اتفاقات سیاسی بر گردشگری ایران تاثیر مستقیم داشته و در تعطیلات بهاره سال نوی چینی (ژانویه تا فوریه) با لغو تور‌های ورودی از چین روبه‌رو شدیم.»
روی گرداندن گردشگران چینی از سفر به ایران در حالی بود که آمار ورودی چینی‌ها به ایران طی ۵ سال اخیر (غیر از دوره شیوع کرونا) همواره سبب سنگین‌تر شدن کفه ترازوی گردشگری ایران بوده و حتی تیر ماه ۱۳۹۸ ایران روادید با چین را به طور یک‌طرفه لغو کرد تا مشوق جدیدی برای گردشگران چینی که چشم امید گردشگری جهان هستند، ایجاد کند و همان زمان مدیرکل وقت بازاریابی و تبلیغات گردشگری سازمان میراث فرهنگی گفت: «۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون نفر از جامعه یک و نیم میلیاردی چین هدف جذب ما هستند. به سفر ۵٠٠ میلیون چینی چشم دوخته‌ایم و می‌دانیم که نظر آن‌ها را جلب ایران می‌کنیم. همه مراکز اقامتی کشور به‌ویژه استان‌های هدف باید مهیای پذیرایی باشند. تشکل راهنمایان باید راهنمای چینی زبان تربیت کند. دفاتر خدمات مسافرتی باید برای چگونگی ورود به بازار و طراحی پکیج آموزش ببینند. اقلام تبلیغاتی متناسب باید طراحی شود. فرودگاه‌های کشور باید آمادگی داشته باشند. ایرلاین‌ها باید موضوع افزایش خطوط پروازی را در دستور کار قرار بدهند. پلیس و گمرگ باید برای تعامل با توریست چینی در مبادی ورودی آموزش ببیند. موزه‌ها باید برچسب زبان چینی برای ویترین‌ها تهیه کنند. شهرداری‌ها باید تابلو‌های معرفی سایت‌های گردشگری شهری را به زبان چینی طراحی و نصب کنند. رستوران‌های چینی باید شکل بگیرد. فروشگاه‌های اقلام آنتیک و اصل، باید بیش از پیش خود را معرفی کنند. اپلیکیشن‌ها، رانندگان تاکسی، صرافی‌ها و بسیاری از ارائه‌کنندگان خدمات گردشگری باید مهیا شوند و از همه مهم‌تر مردم‌مان به عنوان جامعه میزبان، باید از چینی‌ها بیشتر بدانند. تعطیلات و پیک سفر‌های خارجی چینی‌ها مشخص است و قابل برنامه‌ریزی است، اما باید با دقت و انسجام در ارائه خدمات عمل کنیم.»
از دست رفتن چنین چشم‌اندازی، آخرین ضربه‌ای بود که مسوولان وزارت میراث فرهنگی متصور بودند، اما اتفاق افتاد و هفته پایانی بهمن پارسال، شجاعی در ادامه مصاحبه‌اش گفت: «ایران در اوایل سال ۱۴۰۲ یکی از نخستین مقاصدی بود که بعد از کرونا و باز شدن مرز‌ها از سوی دولت چین برای سفر‌های خروجی، از سوی چینی‌ها مورد استقبال قرار گرفت، در پی قرار گرفتن ایران در میان مقاصد سفر‌های چینی‌ها، شاهد حضور پررنگ مسافران چینی در ایران بودیم. با توجه به این استقبال، برای بهمن ماه که در زمره زمان‌های کم مسافر ما به حساب می‌آید و هتل‌ها به لحاظ حضور مسافران داخلی و خارجی با ضریب اشغال پایینی روبه‌رو هستند، اما همزمان با سال نوی چینی‌ها و تعطیلات عید بهاره چین است، یکی از بازار‌هایی که برای جذب آن هدف‌گذاری کردیم چین بود و با وجود آنکه سال‌های گذشته کمپین‌های موفقی برای عید بهاره چین داشتیم، امسال هم خیلی قوی ظاهر شدیم، اما اتفاقاتی که در کشور رخ داد و به‌ویژه اتفاق کرمان (انفجار و حمله تروریستی در مراسم سالگرد شهید سلیمانی) سبب شد تا شرکت‌ها و آژانس‌هایی که تور چینی داشتند با کنسلی این تور‌ها روبه‌رو شوند. کنسل شدن و لغو تور‌های ورودی از چین متاثر از متغیر‌های بیرونی است که روی صنعت گردشگری تاثیر گذاشته است.
متاسفانه باید بگویم که درحال حاضر تعداد آژانس‌هایی که تور چین برای عید بهاره داشته باشند، خیلی خیلی کم است و میزان گردشگران ورودی ما افت داشته. برای مثال یکی از آژانس‌داران اعلام کرده بود که برای عید بهاره چین، ۲۵ تور داشت که همه کنسل شد. دیگری ۱۸ تور داشت که کامل کنسل شدند. اگر هر تور را میانگین ۱۰ نفر حساب کنیم، با عدد قابل توجهی از کنسلی گردشگران ورودی روبه‌رو می‌شویم.».
اما شجاعی، اولین فعال صنعت گردشگری نبود که درباره ماندگاری تبعات رخداد پاییز ۱۴۰۱ و اتفاقات پس از آن هشدار می‌داد.
نیمه بهمن پارسال یکی دیگر از فعالان صنعت گردشگری گفت که علاوه بر چینی‌ها، روس‌ها هم از سفر به ایران منصرف شده‌اند و رکود گردشگری به حدی رسیده که تمام تور‌های ورودی حتی از چین و روسیه تا پایان ۱۴۰۲ لغو شده‌اند.
مصطفی شفیعی شکیب که ریاست هیات‌مدیره جامعه تورگردانان را برعهده دارد، در مصاحبه‌ای که با خبرگزاری ایلنا داشت، از دولت خواست که برای مقابله با آسیب‌های ناشی از «ایران‌هراسی» بر صنعت گردشگری کشور کاری انجام دهد و گفت: «با لغو و کنسل شدن تور‌های ورودی به ایران روبه‌رو شده‌ایم. درواقع برای دو ماه آینده و تا پایان سال ۱۴۰۲ تقریبا تمام تور‌های ورودی کنسل شده‌اند و تور‌ها به بعد از آوریل موکول شده‌اند. حس عدم امنیت کاذب سبب شده گردشگران خارجی در سفر به ایران تعلل کنند. نه‌تن‌ها بازار‌های اروپا و امریکای لاتین و… را نداریم بلکه تور‌های چین نیز حداقل تا دو ماه دیگر تورهای‌شان را کنسل کرده‌اند. با وجود آنکه چند روز آینده سال نوی چینی‌هاست و هر سال در این ایام تور‌های متعددی از چین به ایران سفر می‌کردند، اما امسال تور‌های چینی سفرشان را لغو کرده‌اند. روس‌ها نیز لغو کرده‌اند و تقریبا می‌توان گفت تا عید گردشگر ورودی نداریم.»