چهارده صیغه ماضی و مضارع

در زبان عربی، آشنایی با چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع برای درک و به کارگیری صحیح جملات و متون عربی اهمیت حیاتی دارد. این صیغه ها، که نشان دهنده تعداد، جنسیت و حضور فاعل هستند، ستون فقرات صرف فعل را تشکیل می دهند و تسلط بر آن ها کلید گشایش فهم عمیق این زبان است.

صیغه های فعلی، بنیاد صرف فعل در زبان عربی هستند که نقش مهمی در انتقال دقیق معنا و زمان ایفا می کنند. با یادگیری چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع، می توان به راحتی افعال را در جملات گوناگون به کار برد و مقصود خود را به وضوح بیان کرد. این صیغه ها، که بر اساس تعداد (مفرد، مثنی، جمع)، جنسیت (مذکر، مؤنث) و شخص (غائب، مخاطب، متکلم) تقسیم بندی می شوند، به ما کمک می کنند تا فعل را متناسب با فاعل آن به درستی صرف کنیم.

مفهوم صیغه در افعال عربی

در زبان عربی، فعل ها بر اساس فاعل خود تغییر شکل می دهند که این تغییرات را در قالب «صیغه» می شناسیم. صیغه ها مشخص می کنند که چه کسی یا چه کسانی عمل را انجام داده اند و به چه زمانی تعلق دارد. این طبقه بندی شامل سه عامل اصلی است:

• تعداد: فاعل می تواند مفرد (یک نفر)، مثنی (دو نفر) یا جمع (بیش از دو نفر) باشد.
• جنسیت: فاعل یا مذکر است یا مؤنث.
• حضور: فاعل می تواند غائب (شخص سوم، دور از گفتگو)، مخاطب (شخص دوم، حاضر در گفتگو) یا متکلم (شخص اول، گوینده) باشد.

ترکیب این عوامل، به ۱۴ صیغه منحصر به فرد در صرف افعال عربی منجر می شود. درک این چهارده صیغه، سنگ بنای تسلط بر صرف فعل و درک دقیق متون عربی است. جدول زیر، این ۱۴ صیغه را به همراه ضمایر مرتبط و توضیحات فارسی نمایش می دهد:

صیغه (عربی + ضمیر)	معنی فارسی
الغائب – هو ‍- هم	مفرد مذکر غائب
الغائبانِ – هما – هما	مثنای مذکر غائب
الغائبونَ – هم – ‍هم	جمع مذکر غائب
المخاطب – أنت – ‍کَ	مفرد مذکر مخاطب
المخاطبان – أنتما – ‍کما	مثنای مذکر مخاطب
المخاطبون – أنتم ‍- ‍کم	جمع مذکر مخاطب
الغائبة – هی – ‍ها	مفرد مونث غائب
الغائبتانِ – هما – ‍‍هما	مثنای مونث غائب
الغائبات – هن – ‍هن	جمع مونث غائب
المخاطبة – أنتِ – ‍کِ	مفرد مونث مخاطب
المخاطبتانِ – أنتما – ‍کما	مثنای مونث مخاطب
المخاطبات – أنتن – ‍کن	جمع مونث مخاطب
المتکلم الوحده – أنا – ی	متکلم وحده
المتکلم مع الغیر – نحن – نا	متکلم مع الغیر

این جدول، ساختار پایه صیغه ها را نشان می دهد. اکنون، به بررسی چگونگی صرف افعال ماضی و مضارع در این چهارده صیغه می پردازیم. این درک پایه، به شما کمک می کند تا مثال های عملی را به آسانی تجزیه و تحلیل کنید.

فعل ماضی: زمان گذشته در ۱۴ صیغه

فعل ماضی در زبان عربی، برای بیان عملی استفاده می شود که در گذشته انجام شده و به پایان رسیده است. این زمان، انواع مختلفی دارد که شامل ماضی ساده (مطلق)، ماضی بعید، ماضی استمراری و ماضی نقلی می شود. اساس ساخت همه این افعال، فعل ماضی ساده است. برای صرف فعل ماضی ساده، ریشه های سه حرفی فعل (فاءالفعل، عین الفعل، لام الفعل) را به وزن های مشخصی می بریم. به عنوان مثال، از مصدر «کتابة» می توانیم ریشه های «ک ت ب» را استخراج کنیم.

۳.۱. فعل ماضی ساده (معلوم): پایه و اساس

فعل ماضی ساده، بیانگر عملی است که در گذشته به طور کامل اتفاق افتاده است. برای ساخت این فعل، حروف اصلی (ریشه) را در قالب وزن های مشخصی قرار می دهیم.

ریشه های فعل، اساس صرف آن در زمان های مختلف هستند و باید به دقت در جایگاه های مشخص شده قرار گیرند.

صیغه	وزن فعل
الغائب	فَعَلَ
الغائبان	فَعَلا
الغائبون	فَعَلُوا
المخاطب	فَعَلْتَ
المخاطبان	فَعَلْتُمَا
المخاطبون	فَعَلْتُمْ
الغائبة	فَعَلَتْ
الغائبتان	فَعَلَتَا
الغائبات	فَعَلْنَ
المخاطبة	فَعَلْتِ
المخاطبتان	فَعَلْتُمَا
المخاطبات	فَعَلْتُنَّ
المتکلم الوحده	فَعَلْتُ
المتکلم مع الغیر	فَعَلْنَا

اکنون، با استفاده از ریشه «ک ت ب» به عنوان مثال، نحوه صرف فعل ماضی ساده را در این چهارده صیغه مشاهده می کنید:

ک ت ب ← فَعَلُوا ← کَتَبُوا

فعل	معنی
کَتَبَ	نوشت
کَتَبَا	نوشتند (دو نفر مذکر)
کَتَبُوا	نوشتند (چند نفر مذکر)
کَتَبَتْ	نوشت (یک نفر مؤنث)
کَتَبَتَا	نوشتند (دو نفر مؤنث)
کَتَبْنَ	نوشتند (چند نفر مؤنث)
کَتَبْتَ	نوشتی (یک نفر مذکر)
کَتَبْتُمَا	نوشتید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کَتَبْتُمْ	نوشتید (چند نفر مذکر)
کَتَبْتِ	نوشتی (یک نفر مؤنث)
کَتَبْتُمَا	نوشتید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کَتَبْتُنَّ	نوشتید (چند نفر مؤنث)
کَتَبْتُ	نوشتم
کَتَبْنَا	نوشتیم

برای درک بهتر، به مثال های زیر توجه کنید:

• هُنَّ کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان نوشتند.

• جَلَسَتْ الطِفلَةُ أمامَ التِلفازِ.
  دختربچه جلوی تلویزیون نشست.

• إشتَرَیتُ ثَوبي مِنَ السوقِ.
  پیراهنم را از بازار خریدم.

• ماذا أخَذْتِ مِن السوقِ المرکزي؟
  از بازار مرکزی چه چیزی گرفتی؟

• هُم کَسَرُوا الزُجاجَ بِالکُرَةِ.
  آن ها شیشه را با توپ شکستند.

نکته مهم: هنگامی که فعل در ابتدای جمله قرار می گیرد، حتی اگر فاعل آن جمع باشد، فعل به صورت مفرد می آید. مثال: ذَهَبَ الطلابُ. (دانش آموزان رفتند.)

۳.۲. فعل ماضی منفی: «ما» و «لم»

برای منفی کردن فعل ماضی ساده در زبان عربی، دو روش اصلی وجود دارد:

1. استفاده از «ما» منفی ساز: این حرف قبل از فعل ماضی قرار می گیرد و تغییری در اعراب آن ایجاد نمی کند.

2. استفاده از «لم + مضارع مجزوم»: ترکیب «لم» با فعل مضارع مجزوم، معنای ماضی منفی ساده را می رساند و در معنا با «ما + ماضی» تفاوت هایی دارد. «لم» بر زمان گذشته دلالت می کند و فعل مضارع را مجزوم می سازد.

در مثال های زیر، هر دو روش منفی سازی برای افعال ماضی ساده نشان داده شده است:

• هُنَّ ما کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  هُنَّ لَم یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان ننوشتند.

• ما جَلَسَتْ الطِفلَةُ أمامَ التِلفازِ.
  لَم تَجلِسْ الطِفلَةُ أمامَ التِلفازِ.
  دختربچه جلوی تلویزیون ننشست.

• ما إشتَرَیتُ ثَوبي مِنَ السوقِ.
  لَم أشترِ ثَوبي مِنَ السوقِ.
  پیراهنم را از بازار نخریدم.

• ماذا ما أخَذْتِ مِن السوقِ المرکزي؟
  ماذا لَم تَأخذي مِن السوقِ المرکزي؟
  از بازار مرکزی چه چیزی نگرفتی؟

• هُم ما کَسَرُوا الزُجاجَ بِالکُرَةِ.
  هُم لَم یَکسِرُوا الزُجاجَ بِالکُرَةِ.
  آن ها شیشه را با توپ نشکستند.

۳.۳. فعل ماضی مجهول: وقتی فاعل نامعلوم است

زمانی که فاعل یا انجام دهنده کاری در جمله مشخص نباشد، از فعل مجهول استفاده می کنیم. در زبان عربی، ساخت فعل ماضی مجهول قواعد خاص خود را دارد. برای تبدیل یک فعل ماضی معلوم به مجهول، دو گام اصلی را دنبال می کنیم:

1. ضم فاءالفعل: حرف اول ریشه فعل را (فاءالفعل) مضموم می کنیم (حرکت ضمه). مثال: فَعَلَ ← فُ

2. کسر عین الفعل: حرف دوم ریشه فعل را (عین الفعل) مکسور می کنیم (حرکت کسره). مثال: فَعَلَ ← عِ

فرمول کلی ساخت ماضی مجهول به این صورت است: فَعَلَ ← فُعِلَ.

فعل	معنی
کُتِبَ	نوشته شد
کُتِبَا	نوشته شدند (دو نفر مذکر)
کُتِبُوا	نوشته شدند (چند نفر مذکر)
کُتِبَتْ	نوشته شد (یک نفر مؤنث)
کُتِبَتَا	نوشته شدند (دو نفر مؤنث)
کُتِبْنَ	نوشته شدند (چند نفر مؤنث)
کُتِبْتَ	نوشته شدی (یک نفر مذکر)
کُتِبْتُمَا	نوشته شدید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کُتِبْتُمْ	نوشته شدید (چند نفر مذکر)
کُتِبْتِ	نوشته شدی (یک نفر مؤنث)
کُتِبْتُمَا	نوشته شدید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کُتِبْتُنَّ	نوشته شدید (چند نفر مؤنث)
کُتِبْتُ	نوشته شدم
کُتِبْنَا	نوشته شدیم

توجه داشته باشید که تنها افعال متعدی (افعالی که مفعول می پذیرند) قابلیت مجهول شدن را دارند. در این حالت، مفعول به جای فاعل قرار گرفته و به «نائب فاعل» تبدیل می شود.

• کُتِبَتْ الواجِباتُ في البیوتِ.
  تکالیف در خانه ها نوشته شدند.
  (در این جمله، «الواجبات» نائب فاعل است و چون جمع غیر عاقل است، فعل ماضی مجهول در صیغه مفرد مؤنث غائب آمده است.)

• أُشتُرِيَ الثَوبُ مِنَ السوقِ.
  پیراهن از بازار خریداری شد.

• کُسِرَ الزُجاجُ بِالکُرَةِ.
  شیشه با توپ شکسته شد.

فعل مضارع: زمان حال و آینده نزدیک در ۱۴ صیغه

فعل مضارع در عربی، برای بیان اعمالی به کار می رود که در زمان حال یا آینده نزدیک در حال وقوع هستند یا اتفاق خواهند افتاد. این فعل ویژگی های خاص خود را دارد که به شناسایی سریع آن در جملات کمک می کند.

نشانه های اصلی فعل مضارع شامل حروف «أتین» (ی‍، ت‍، أ، ن‍) در ابتدای افعال است و همچنین، حالت مرفوع بودن آن که در صیغه های مفرد با ضمه و در صیغه های مثنی و جمع با «نون عوض رفع» در انتهای فعل مشخص می شود.

۴.۱. فعل مضارع مرفوع (معلوم): حال و آینده ساده

فعل مضارع مرفوع، حالت پیش فرض و ساده فعل مضارع است. برای ساخت آن، ریشه های فعل را در یکی از وزن های سه گانه «یفعَلُ»، «یفعُلُ» یا «یفعِلُ» قرار می دهیم. انتخاب وزن صحیح بستگی به نوع فعل دارد و معمولاً باید به فرهنگ لغات مراجعه کرد.

صیغه	وزن مضارع
الغائب	یَفعَلُ
الغائبان	یَفعَلان
الغائبون	یَفعَلُونَ
الغائبة	تَفعَلُ
الغائبتان	تَفعَلان
الغائبات	یَفعَلْنَ
المخاطب	تَفعَلُ
المخاطبان	تَفعَلان
المخاطبون	تَفعَلُونَ
المخاطبة	تَفعَلِینَ
المخاطبتان	تَفعَلان
المخاطبات	تَفعَلْنَ
متکلم وحده	أَفعَلُ
متکلم مع الغیر	نَفعَلُ

با ریشه «ک ت ب» (با وزن یَفعُلُ) به عنوان مثال، جدول صرف فعل مضارع را مشاهده می کنید:

کتب --ُ- ← یَفعُلُ ← یَکتُبُ

فعل	معنی
یَکتُبُ	می نویسد (یک نفر مذکر)
یَکتُبَانِ	می نویسند (دو نفر مذکر)
یَکتُبُونَ	می نویسند (چند نفر مذکر)
تَکتُبُ	می نویسد (یک نفر مؤنث)
تَکتُبَانِ	می نویسند (دو نفر مؤنث)
یَکتُبْنَ	می نویسند (چند نفر مؤنث)
تَکتُبُ	می نویسی (یک نفر مذکر)
تَکتُبَانِ	می نویسید (دو نفر مذکر/مؤنث)
تَکتُبُونَ	می نویسید (چند نفر مذکر)
تَکتُبِینَ	می نویسی (یک نفر مؤنث)
تَکتُبَانِ	می نویسید (دو نفر مذکر/مؤنث)
تَکتُبْنَ	می نویسید (چند نفر مؤنث)
أَکتُبُ	می نویسم
نَکتُبُ	می نویسیم

برای فهم دقیق تر، به مثال های عملی زیر توجه کنید:

• هُنَّ یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان می نویسند.

• تَجلِسُ الطِفلَةُ أمامَ التِلفازِ.
  دختربچه جلوی تلویزیون می نشیند.

• أشتَرِي ثَوبي مِنَ السوقِ.
  پیراهنم را از بازار می خرم.

• ماذا تَأخُذِینَ مِن السوقِ المرکزي؟
  از بازار مرکزی چه چیزی می گیری؟

• هُم یَکسِرُونَ الزُجاجَ بِالکُرَةِ.
  آن ها شیشه را با توپ می شکنند.

۴.۲. فعل مضارع منفی: «لا»

منفی کردن فعل مضارع در زبان عربی تنها با یک روش اصلی انجام می شود: استفاده از حرف منفی ساز «لا» قبل از فعل مضارع. این حرف، از دسته حروف غیرعامل است و تغییری در اعراب فعل مضارع ایجاد نمی کند؛ یعنی آن را مجزوم نمی سازد.

• هُنَّ لا یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان نمی نویسند.

• لا تَجلِسُ الطِفلَةُ أمامَ التِلفازِ.
  دختربچه جلوی تلویزیون نمی نشیند.

• لا أشتَرِي ثَوبي مِنَ السوقِ.
  پیراهنم را از بازار نمی خرم.

• ماذا لا تَأخُذِینَ مِن السوقِ المرکزي؟
  از بازار مرکزی چه چیزی نمی گیری؟

• هُم لا یَکسِرُونَ الزُجاجَ بِالکُرَةِ.
  آن ها شیشه را با توپ نمی شکنند.

۴.۳. فعل مضارع مجهول: عملی که فاعلش نامشخص است

فعل مضارع مجهول، عملی در زمان حال یا آینده نزدیک را بیان می کند که فاعل آن نامشخص است. برای مجهول کردن فعل مضارع، مراحل زیر را دنبال می کنیم:

1. ضم حرف ابتدایی (حروف أتین): حرف اول مضارع (ی‍، ت‍، أ، ن‍) را مضموم می کنیم.

2. فتح عین الفعل: حرکت عین الفعل را به فتحه تغییر می دهیم.

فرمول کلی ساخت مضارع مجهول به این صورت است: یَفعَلُ ← یُفعَلُ.

یَکتُبُ ← یُکتَبُ

فعل	معنی
یُکتَبُ	نوشته می شود (یک نفر مذکر)
یُکتَبَانِ	نوشته می شوند (دو نفر مذکر)
یُکتَبُونَ	نوشته می شوند (چند نفر مذکر)
تُکتَبُ	نوشته می شود (یک نفر مؤنث)
تُکتَبَانِ	نوشته می شوند (دو نفر مؤنث)
یُکتَبْنَ	نوشته می شوند (چند نفر مؤنث)
تُکتَبُ	نوشته می شوی (یک نفر مذکر)
تُکتَبَانِ	نوشته می شوید (دو نفر مذکر/مؤنث)
تُکتَبُونَ	نوشته می شوید (چند نفر مذکر)
تُکتَبِینَ	نوشته می شوی (یک نفر مؤنث)
تُکتَبَانِ	نوشته می شوید (دو نفر مذکر/مؤنث)
تُکتَبْنَ	نوشته می شوید (چند نفر مؤنث)
أُکتَبُ	نوشته می شوم
نُکتَبُ	نوشته می شویم

مثال هایی از افعال مضارع مجهول در جملات:

• تُکتَبُ الواجِباتُ في البیوتِ.
  تکالیف در خانه ها نوشته می شوند.
  (همانند ماضی مجهول، «الواجبات» نائب فاعل است و چون جمع غیر عاقل است، فعل مضارع مجهول در صیغه مفرد مؤنث غائب آمده است.)

• یُشتَرَي الثَوبُ مِنَ السوقِ.
  پیراهن از بازار خریداری می شود.

• یُکسَرُ الزُجاجُ بِالکُرَةِ.
  شیشه با توپ شکسته می شود.

انواع پرکاربرد فعل ماضی در عربی

پس از تسلط بر فعل ماضی ساده، می توانیم به سراغ انواع دیگر فعل ماضی برویم که معنا و کاربردهای متفاوتی دارند. ساخت این افعال عموماً بر پایه فعل ماضی ساده است.

۵.۱. ماضی نقلی (قد + ماضی ساده): عملی با اثر باقی مانده

ماضی نقلی برای بیان عملی در گذشته استفاده می شود که آثار یا نتایج آن تا زمان حال باقی مانده است. این فعل با افزودن حرف «قد» قبل از فعل ماضی ساده ساخته می شود.

فعل	ترجمه
قد کَتَبَ	نوشته است
قد کَتَبَا	نوشته اند (دو نفر مذکر)
قد کَتَبُوا	نوشته اند (چند نفر مذکر)
قد کَتَبَتْ	نوشته است (یک نفر مؤنث)
قد کَتَبَتَا	نوشته اند (دو نفر مؤنث)
قد کَتَبْنَ	نوشته اند (چند نفر مؤنث)
قد کَتَبْتَ	نوشته ای (یک نفر مذکر)
قد کَتَبْتُمَا	نوشته اید (دو نفر مذکر/مؤنث)
قد کَتَبْتُمْ	نوشته اید (چند نفر مذکر)
قد کَتَبْتِ	نوشته ای (یک نفر مؤنث)
قد کَتَبْتُمَا	نوشته اید (دو نفر مذکر/مؤنث)
قد کَتَبْتُنَّ	نوشته اید (چند نفر مؤنث)
قد کَتَبْتُ	نوشته ام
قد کَتَبْنَا	نوشته ایم

برای منفی کردن ماضی نقلی، از «لما» قبل از فعل مضارع مجزوم ساده استفاده می کنیم. به این صورت که فعل مضارع را در همان صیغه فعل ماضی نقلی می سازیم، سپس «لما» را قبل از آن می آوریم و انتهای فعل مضارع را مجزوم می کنیم.

• هُنَّ قد کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان نوشته اند.

• هُنَّ لَمَّا یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان ننوشته اند.

۵.۲. ماضی بعید (کان + ماضی ساده): عملی که قبل از عملی دیگر در گذشته رخ داده

ماضی بعید به عملی اشاره دارد که در گذشته، قبل از یک عمل دیگر اتفاق افتاده و به پایان رسیده است. ساخت این فعل در عربی با ترکیب فعل ناقصه «کان» و فعل ماضی ساده انجام می شود.

فعل	معنی
کَانَ کَتَبَ	نوشته بود
کَانَا کَتَبَا	نوشته بودند (دو نفر مذکر)
کَانُوا کَتَبُوا	نوشته بودند (چند نفر مذکر)
کَانَتْ کَتَبَتْ	نوشته بود (یک نفر مؤنث)
کَانَتَا کَتَبَتَا	نوشته بودند (دو نفر مؤنث)
کُنَّ کَتَبْنَ	نوشته بودند (چند نفر مؤنث)
کُنْتَ کَتَبْتَ	نوشته بودی (یک نفر مذکر)
کُنْتُمَا کَتَبْتُمَا	نوشته بودید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کُنْتُمْ کَتَبْتُمْ	نوشته بودید (چند نفر مذکر)
کُنْتِ کَتَبْتِ	نوشته بودی (یک نفر مؤنث)
کُنْتُمَا کَتَبْتُمَا	نوشته بودید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کُنْتُنَّ کَتَبْتُنَّ	نوشته بودید (چند نفر مؤنث)
کُنْتُ کَتَبْتُ	نوشته بودم
کُنَّا کَتَبْنَا	نوشته بودیم

منفی کردن ماضی بعید به دو روش انجام می شود:

1. استفاده از «ما» منفی ساز قبل از فعل ناقصه «کان». (ما کانَ کَتَبَ)

2. استفاده از «ما» بعد از فعل ناقصه «کان» و قبل از فعل ماضی. (کانَ ما کَتَبَ)

هر دو روش معنای ماضی بعید منفی را منتقل می کنند.

• هُنَّ کُنَّ کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان نوشته بودند.
  
  هُنَّ ما کُنَّ کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  هُنَّ کُنَّ ما کَتَبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان ننوشته بودند.

۵.۳. ماضی استمراری (کان + مضارع مرفوع): عملی که در گذشته ادامه داشته

ماضی استمراری نشان می دهد که کاری در گذشته به صورت پیوسته و تدریجی انجام می شده است. این فعل با ترکیب فعل ناقصه «کان» و فعل مضارع ساخته می شود. هماهنگی تعداد و جنسیت بین «کان» و فعل مضارع ضروری است.

فعل	معنی
کَانَ یَکتُبُ	می نوشت
کَانَا یَکتُبَانِ	می نوشتند (دو نفر مذکر)
کَانُوا یَکتُبُونَ	می نوشتند (چند نفر مذکر)
کَانَتْ تَکتُبُ	می نوشت (یک نفر مؤنث)
کَانَتَا تَکتُبَانِ	می نوشتند (دو نفر مؤنث)
کُنَّ یَکتُبْنَ	می نوشتند (چند نفر مؤنث)
کُنْتَ تَکتُبُ	می نوشتی (یک نفر مذکر)
کُنْتُمَا تَکتُبَانِ	می نوشتید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کُنْتُمْ تَکتُبُونَ	می نوشتید (چند نفر مذکر)
کُنْتِ تَکتُبِینَ	می نوشتی (یک نفر مؤنث)
کُنْتُمَا تَکتُبَانِ	می نوشتید (دو نفر مذکر/مؤنث)
کُنْتُنَّ تَکتُبْنَ	می نوشتید (چند نفر مؤنث)
کُنْتُ أَکتُبُ	می نوشتم
کُنَّا نَکتُبُ	می نوشتیم

برای منفی کردن ماضی استمراری، می توان از «ما» قبل از «کان» یا «لا» بعد از «کان» و قبل از فعل مضارع استفاده کرد.

• هُنَّ کُنَّ یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان می نوشتند.
  
  هُنَّ ما کُنَّ یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  هُنَّ کُنَّ لا یَکتُبْنَ واجِباتِهِنَّ في بُیوتِهنَّ.
  آن ها تکالیفشان را در خانه هایشان نمی نوشتند.

انواع پرکاربرد فعل مضارع در عربی: حالت های منصوب و مجزوم

فعل مضارع، علاوه بر حالت مرفوع، می تواند در دو حالت دیگر نیز ظاهر شود: منصوب و مجزوم. این تغییرات اعرابی، توسط حروف خاصی ایجاد می شوند و معانی متفاوتی را به فعل می بخشند.

۶.۱. مضارع منصوب: عمل آینده یا قصد و نیت

فعل مضارع منصوب، عملی را در آینده یا قصد و نیت انجام کاری را بیان می کند. این حالت توسط «حروف ناصبه عربی» ایجاد می شود. حروف ناصبه پرکاربرد عبارتند از: «أن»، «لن»، «کَیْ»، «حتی» و «لِ‍».

نصب شدن فعل مضارع به دو شیوه صورت می گیرد:

1. در صیغه های مفرد، ضمه انتهای فعل به فتحه تبدیل می شود.

2. در صیغه های مثنی و جمع (به جز جمع مؤنث غائب و مخاطب که مبنی هستند)، «نون عوض رفع» حذف می شود.

جدول زیر، صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع منصوب با «لن» را نشان می دهد که معنای آینده منفی را منتقل می کند:

فعل	معنی
لَن یَکتُبَ	نخواهد نوشت (یک نفر مذکر)
لَن یَکتُبَا	نخواهند نوشت (دو نفر مذکر)
لَن یَکتُبُوا	نخواهند نوشت (چند نفر مذکر)
لَن تَکتُبَ	نخواهد نوشت (یک نفر مؤنث)
لَن تَکتُبَا	نخواهند نوشت (دو نفر مؤنث)
لَن یَکتُبْنَ	نخواهند نوشت (چند نفر مؤنث)
لَن تَکتُبَ	نخواهی نوشت (یک نفر مذکر)
لَن تَکتُبَا	نخواهید نوشت (دو نفر مذکر/مؤنث)
لَن تَکتُبُوا	نخواهید نوشت (چند نفر مذکر)
لَن تَکتُبِي	نخواهی نوشت (یک نفر مؤنث)
لَن تَکتُبَا	نخواهید نوشت (دو نفر مذکر/مؤنث)
لَن تَکتُبْنَ	نخواهید نوشت (چند نفر مؤنث)
لَن أَکتُبَ	نخواهم نوشت
لَن نَکتُبَ	نخواهیم نوشت

مثال های دیگر با حروف ناصبه متفاوت:

• أُحِبُّ أَنْ أُسَاعِدَ الغَيرَ.
  دوست دارم که به دیگری کمک کنم.

• لَن یُفلِحَ المُهمِلُ.
  آدم بیکار خوشبخت نخواهد شد.

• یَجتَهِدُ عَلِيٌّ کَيْ یُحَقِّقَ هَدَفَهُ.
  علی تلاش می کند تا هدفش محقق شود.

۶.۲. مضارع مجزوم: امر، نهی، شرط و جزم

جزم فعل مضارع با استفاده از «عوامل جزم» یا «جوازم» اتفاق می افتد. این عوامل شامل «لم»، «لما»، «لام امر»، «لای نهی» و «ادوات شرط» هستند. جزم شدن فعل مضارع در صیغه های مفرد با علامت سکون در انتها و در صیغه های مثنی و جمع (به جز جمع مؤنث غائب و مخاطب) با حذف نون صورت می گیرد.

۶.۲.۱. فعل امر (لام امر و ساخت امر مخاطب): درخواست و دستور

فعل امر از فعل مضارع ساخته می شود، اما نحوه ساخت آن برای صیغه های غائب و مخاطب متفاوت است.

1. امر مخاطب (۶ صیغه): «ت‍» ابتدایی صیغه حذف و «ا» وصل اضافه می شود (اگر ساکن باشد)، سپس انتهای فعل مجزوم می گردد.

2. امر غائب و متکلم (۸ صیغه): یک «لِ‍» (لام امر) به ابتدای فعل مضارع اضافه و انتهای آن مجزوم می شود. در این صیغه ها نیازی به حذف «ی‍» ابتدایی نیست.

فعل	معنی
لِیَکتُبْ	باید بنویسد (یک نفر مذکر)
لِیَکتُبَا	باید بنویسند (دو نفر مذکر)
لِیَکتُبُوا	باید بنویسند (چند نفر مذکر)
لِتَکتُبْ	باید بنویسد (یک نفر مؤنث)
لِتَکتُبَا	باید بنویسند (دو نفر مؤنث)
لِیَکتُبْنَ	باید بنویسند (چند نفر مؤنث)
أُکتُبْ	بنویس (یک نفر مذکر)
أُکتُبَا	بنویسید (دو نفر مذکر/مؤنث)
أُکتُبُوا	بنویسید (چند نفر مذکر)
اُکتُبِي	بنویس (یک نفر مؤنث)
اُکتُبَا	بنویسید (دو نفر مذکر/مؤنث)
اُکتُبْنَ	بنویسید (چند نفر مؤنث)
لِأَکتُبْ	باید بنویسم
لِنَکتُبْ	باید بنویسیم

مثال هایی از کاربرد فعل امر:

• اُکتُبْ الدَرسَ یا کریمُ.
  کریم، درست را بنویس.

• رَتِّبْ حُجْرَتَكَ ثُمَّ شَاهِدْ التِلفازَ.
  اتاقت را مرتب کن سپس تلویزیون تماشا کن.

۶.۲.۲. فعل نهی (لای نهی): منع و بازداشتن

فعل نهی، نقطه مقابل فعل امر است و برای منع انجام کاری به کار می رود. این فعل با افزودن «لای نهی» قبل از فعل مضارع مرفوع ساخته می شود. «لای نهی» یک حرف جازمه است و انتهای فعل مضارع را مجزوم می کند.

تفاوت لای نهی و لای نفی: اگر فعل مضارع بعد از «لا» مجزوم شده باشد، «لا» حرف نهی است. اگر اعراب فعل تغییر نکند، «لا» حرف نفی (غیرعامل) است.

فعل	معنی
لا یَکتُبْ	نباید بنویسد (یک نفر مذکر)
لا یَکتُبَا	نباید بنویسند (دو نفر مذکر)
لا یَکتُبُوا	نباید بنویسند (چند نفر مذکر)
لا تَکتُبْ	نباید بنویسد (یک نفر مؤنث)
لا تَکتُبَا	نباید بنویسند (دو نفر مؤنث)
لا یَکتُبْنَ	نباید بنویسند (چند نفر مؤنث)
لا تَکتُبْ	ننویس (یک نفر مذکر)
لا تَکتُبَا	ننویسید (دو نفر مذکر/مؤنث)
لا تَکتُبُوا	ننویسید (چند نفر مذکر)
لا تَکتُبِي	ننویس (یک نفر مؤنث)
لا تَکتُبَا	ننویسید (دو نفر مذکر/مؤنث)
لا تَکتُبْنَ	ننویسید (چند نفر مؤنث)
لا أَکتُبْ	نباید بنویسم
لا نَکتُبْ	نباید بنویسیم

برای درک بهتر فعل نهی، به مثال های زیر توجه کنید:

• لا تَأکُلِ الحَلوی، وَ اِشرَبِ الحَلِیبَ.
  شیرینی نخور و شیر بنوش.

• لا تَیأَسْ، حَاوِلْ دَائماً لِتَکُونَ الأَفضَلَ.
  ناامید نباش، همیشه تلاش کن تا بهترین باشی.

۶.۲.۳. ادوات شرط (إن، مَن، ما، أینما و…): جملات شرطیه

ادوات شرط، برای ساخت جملات شرطیه به کار می روند که معمولاً شامل دو فعل مضارع: «فعل شرط» و «جواب شرط» هستند. این ادوات، هر دو فعل را مجزوم می کنند.

جملات شرطیه عربی، ساختار منظمی دارند که از یک حرف یا اسم شرط در ابتدا و سپس فعل شرط و جواب شرط تشکیل می شوند.

ادوات شرطی که افعال مضارع را مجزوم می کنند، شامل «إذ، إذا، مَن، ما، أینما، کَیفما، کَیثما، مَتی، لَو و …» هستند.

نکته: در برخی جملات شرطیه، فعل ماضی به کار می رود. در این حالت، اعراب فعل شرط و جواب شرط محلاً مجزوم است.

مثال هایی از جملات با ادوات شرط:

• مَن یَجتَهِدْ یَنجَحْ.
  هر که تلاش کند موفق می شود.

• ما یَحدُثْ في العالمِ تَصِلْني مَعلوماتٌ عَنهُ.
  هر آنچه که در جهان اتفاق بیفتد، من اطلاعاتی درباره آن به دست می آورم.

• مَهمَا تَغضَبْ فَسَوفَ تُسامِحْ.
  هر قدر هم عصبانی شوید (در آخر) خواهید بخشید.

نکات کاربردی، ترفندهای یادگیری و اشتباهات رایج

تسلط بر چهارده صیغه ماضی و مضارع در زبان عربی نیازمند تمرین مستمر و به کارگیری روش های مؤثر یادگیری است. در این بخش، به برخی از نکات کلیدی و ترفندهایی می پردازیم که می تواند فرآیند یادگیری شما را تسهیل کند و به شما کمک کند از اشتباهات رایج دوری کنید.

روش های مؤثر برای حفظ و تثبیت صیغه ها

برای اینکه قواعد صرف فعل به حافظه بلندمدت شما سپرده شود، می توانید از این روش ها استفاده کنید:

• تکرار فعال: صیغه ها را بارها و بارها به صورت شفاهی و کتبی تکرار کنید. این تکرار، مسیرهای عصبی مربوط به زبان را تقویت می کند.
• جدول سازی شخصی: جدول های صرف فعل را خودتان رسم کنید و هر بار با فعل جدیدی آن ها را پر کنید. این کار به فعال سازی حافظه بصری و حرکتی شما کمک می کند.
• الگوبرداری و مقایسه: افعال مختلف را در کنار هم قرار دهید و شباهت ها و تفاوت های صرف آن ها را بررسی کنید. الگوهای مشترک به تثبیت قواعد کمک می کنند.
• گوش دادن و تکرار: به فایل های صوتی که افعال را صرف می کنند گوش دهید و همزمان با آن ها تکرار کنید. این روش برای تقویت حافظه شنیداری مؤثر است.

تفاوت های معنایی ظریف در ترجمه فارسی افعال مشابه

در زبان عربی، گاهی افعال با ساختار ظاهراً مشابه، معانی دقیقی دارند که در ترجمه فارسی باید به آن ها توجه کرد. به عنوان مثال، تفاوت معنایی میان «لَم یَذهَبْ» و «مَا ذَهَبَ» هرچند هر دو به معنای «نرفت» هستند، اما «لم یذهب» بیشتر بر نفی قاطع در گذشته دلالت دارد در حالی که «ما ذهب» صرفاً فعل را در گذشته نفی می کند. توجه به این ظرافت ها، درک شما را از متون عمیق تر می کند.

اشتباهات رایج زبان آموزان در تشخیص صیغه و کاربرد اعراب

برخی از اشتباهات رایج در میان زبان آموزان عبارتند از:

• عدم تشخیص صحیح صیغه: اشتباه گرفتن صیغه های مثنی و جمع یا مذکر و مؤنث، به ویژه در صیغه های غائب. تمرین مداوم با جداول و مثال های متنوع این مشکل را حل می کند.
• خطا در اعراب گذاری: فراموش کردن حرکات (ضمه، فتحه، کسره، سکون) یا حذف نون عوض رفع و اضافه کردن آن به اشتباه. بهترین راه حل، تمرین نوشتن و اعراب گذاری افعال و مقایسه با شکل صحیح آن هاست.
• ترجمه تحت اللفظی: ترجمه کلمه به کلمه به جای درک مفهوم کلی فعل و جمله. سعی کنید در ترجمه، به مفهوم و کاربرد فعل در متن اصلی توجه کنید.

اهمیت تمرین مداوم و استفاده از متون عربی

یادگیری قواعد صرف فعل، تنها نیمی از راه است. بخش مهم تر، کاربرد عملی آن هاست. برای تسلط واقعی، باید:

• متون عربی بخوانید: روزنامه، مجلات، کتاب ها و حتی صفحات وب عربی را مطالعه کنید. هنگام مطالعه، سعی کنید صیغه های افعال را تشخیص دهید و کاربرد آن ها را در متن درک کنید.
• جمله سازی کنید: با استفاده از قواعدی که آموخته اید، خودتان جمله بسازید. این کار به شما کمک می کند تا قواعد را در عمل به کار ببرید و مهارت های نوشتاری و گفتاری خود را تقویت کنید.
• تمرینات صرف حل کنید: به طور منظم تمرینات صرف افعال را انجام دهید و پاسخ های خود را با پاسخنامه مقایسه کنید تا نقاط ضعف خود را شناسایی و برطرف نمایید.

با رعایت این نکات و رویکرد فعال در یادگیری، می توانید به سرعت بر چهارده صیغه ماضی و مضارع مسلط شوید و دروازه ای به سوی درک عمیق تر و کاربرد صحیح زبان عربی بگشایید.

سوالات متداول (FAQs)

در این بخش به برخی از پرسش های پرتکرار در خصوص چهارده صیغه ماضی و مضارع پاسخ داده می شود.

آیا همه افعال عربی ۱۴ صیغه دارند؟

بله، تمامی افعال در زبان عربی، در اصل بر پایه ۱۴ صیغه صرف می شوند. این صیغه ها چارچوب اصلی صرف فعل را تشکیل می دهند. البته، برخی از افعال (مانند افعال ناقصه یا معتل) دارای قواعد صرف ویژه و تغییرات آوایی هستند که ممکن است ظاهر آن ها را متفاوت کند، اما اصل ۱۴ صیغه همواره ثابت و پایه ای برای تمام افعال است. حتی در ثلاثی مزید و ابواب مختلف، همین ۱۴ صیغه با وزن های تغییر یافته ظاهر می شوند.

چگونه می توانم صیغه های غائب، مخاطب و متکلم را سریع تر تشخیص دهم؟

برای تشخیص سریع صیغه ها، به نشانه های ابتدایی و انتهایی فعل دقت کنید:

• حروف مضارع (أتین): صیغه های غائب معمولاً با «ی» شروع می شوند (به جز مؤنث غائب که با «ت» شروع می شود). صیغه های مخاطب با «ت» و صیغه های متکلم با «أ» یا «ن» آغاز می شوند.
• ضمیر پیوسته: هر صیغه ضمیر پیوسته خاص خود را دارد که به انتهای فعل متصل می شود و نشان دهنده فاعل است.
• علائم جمع و مثنی: وجود «ا» و «ن» در مثنی، و «و» و «ن» در جمع مذکر، و «نَ» در جمع مؤنث به سرعت صیغه را مشخص می کند.

تمرین و تکرار مستمر با جدول های صرف و مثال های متنوع، این توانایی را در شما تقویت خواهد کرد.

تفاوت اصلی بین فعل معلوم و مجهول چیست؟

تفاوت اصلی بین فعل معلوم و مجهول در فاعل آن است. در فعل معلوم، فاعل (انجام دهنده کار) مشخص و معلوم است. به عنوان مثال، در جمله «کَتَبَ الطالبُ الدرسَ» (دانش آموز درس را نوشت)، «الطالب» فاعل و معلوم است.
اما در فعل مجهول، فاعل نامشخص یا نامعلوم است و تأکید بر روی عملی است که انجام شده و مفعول به به جای فاعل قرار می گیرد و به آن «نائب فاعل» می گویند. به عنوان مثال، در جمله «کُتِبَ الدرسُ» (درس نوشته شد)، فاعل نامعلوم است و «الدرس» نائب فاعل است. فقط افعال متعدی (مفعول پذیر) می توانند به صورت مجهول ساخته شوند.

تمرین و خودآزمایی: بسنجید چقدر یاد گرفته اید!

برای ارزیابی میزان یادگیری خود از مبحث چهارده صیغه ماضی و مضارع، می توانید به تمرینات زیر پاسخ دهید.

تمرین اول: تستی و چهارگزینه ای

گزینه صحیح را انتخاب کنید.

1. «دَرَسْتُنَّ» چه صیغه ای است؟

   • جمع مذکر غائب
   • جمع مذکر مخاطب
   • جمع مؤنث غائب
   • جمع مؤنث مخاطب

2. امر کدام گزینه نادرست نوشته شده است؟

   • تَکتُبِینَ – أُکتُبِي
   • یَذهَبْنَ – اِذهَبْنَ
   • تَذهَبَانِ – اِذهَبَا
   • تَکتُبُونَ – اُکتُبُوا

3. در جمله «لِیَعلَمِ التلامیذُ أنَّ الکتابَ أفضلُ رفیقٍ.» فعل «لِیَعلَم» چه نوع فعل است؟

   • امر غائب
   • مضارع مجزوم
   • مضارع منصوب
   • مضارع مرفوع

4. کدام گزینه این عبارت را کامل می کند. «التلامیذُ …. العربیة.»

   • کانَ یَدرُسُ
   • کَانُوا یَدرُسُونَ
   • کَانَتْ تَدرُسُ
   • کَانَا یَدرُسَانِ

5. کدام گزینه صحیح است؟

   • هُمْ خَرَجْتُمْ مِنَ البَیتِ و رَکِبْتُمُ الحافِلَةَ.
   • أنْتُم خَرَجُوا مِنَ البَیتِ و رَکِبُوا الحافِلَةَ.
   • أَنْتُنَّ خَرَجْتُنَّ مِنَ البَیتِ و رَکِبْتُنَّ الحافِلَةَ.
   • هُنَّ خَرَجْنَ مِنَ البَیتِ و رَکِبْتُنَّ الحافِلَةَ.

6. کدام پاسخ جمع مؤنث غائب مضارع است؟

   • تَحذَرْنَ
   • حَذَرْنَ
   • یَحذَرْنَ
   • یَحذَرَانِ

7. امر فعل «تَصْبِرُونَ» کدام است؟

   • اِصبِرُوا
   • اُصبُرُوا
   • لِتَصبِرُوا
   • تَصبِرُوا

8. «اِعمَلْنَ» چه صیغه ای است؟

   • مذکر امر مخاطب
   • مذکر امر غائب
   • مونث امر حاضر
   • مونث امر مخاطب

9. «اِعمَلا» چه صیغه ای است؟

   • مفرد مذکر
   • مثنی ماضی
   • اسم مثنی
   • تثنیه امر مخاطب

10. کدام گزینه این عبارت را کامل می کند؟ «کانَ حسین و علي …. في العمل.»

    • قد عَمِلُوا
    • قد عَمِلا
    • قد عَمِلْتُمَا
    • قد عَمِلَ

تمرین دوم: تشریحی و تبدیل

جملات داده شده را با توجه به کلمه درون پرانتز تغییر داده و بازنویسی کنید.

1. سافَرَ أخي إلی مکةَ قبلَ أسبوعٍ. (أُختِي)

   پاسخ: سافَرَتْ أُختِي إلی مکةَ قبلَ أسبوعٍ.

2. یا بُنَیَّ اِشرَبْ هذا الدواءَ. (بَناتي)

   پاسخ: یا بَناتي اِشرَبْنَ هذا الدواءَ.

3. الأبناءُ لَم یَحضُرُوا مِنَ المدرسةِ. (الإبنُ)

   پاسخ: الإبنُ لَم یَحضُرْ مِنَ المدرسةِ.

4. یا أیها التلامیذُ! یَجِبُ أن تُمارسُوا کُلَّ یومٍ. (التلمیذةُ)

   پاسخ: یا أیَّتُها التلمیذةُ! یَجِبُ أن تُمارسِي کُلَّ یومٍ.

5. لَم یُرسِلْ محمدٌ الرسالةَ الیومَ. (الأُمُّ)

   پاسخ: لَم تُرسِلْ الأُمُّ الرسالةَ الیومَ.

6. تَخَرَّجَ الطالبُ و لَم یَجِدْ عملاً مُناسِباً. (الطالباتُ)

   پاسخ: تَخَرَّجَتِ الطالباتُ و لَم یَجِدْنَ عملاً مُناسِباً.

7. نحنُ إنتهَینا مِن هذهِ الدروسِ قبلَ ثلاثةِ أیامٍ. (أنا)

   پاسخ: أنا إنتهَیتُ مِن هذهِ الدروسِ قبلَ ثلاثةِ أیامٍ.

8. الطبیبانِ یَفحَصانِ المرضی في المُستَشفی. (أنتِ)

   پاسخ: أنتِ تَفحَصِینَ المرضی في المُستَشفی.

9. ضَعِ الطعامَ في فیکَ. (أنتم)

   پاسخ: ضَعُوا الطعامَ في فِیکُم.

10. نحنُ نَستَهلِکُ الکهرباءَ کثیراً. (أنتُنَّ)

    پاسخ: أنتُنَّ تَستَهلِکْنَ الکهرباءَ کثیراً.

جمع بندی: گامی به سوی تسلط بر زبان عربی

در این مقاله، به بررسی جامع چهارده صیغه فعل ماضی و مضارع در زبان عربی پرداختیم. آموختیم که صرف افعال بر اساس ریشه ها و وزن های مشخص در هر صیغه، نقش کلیدی در بیان دقیق زمان و فاعل عمل دارد. این صیغه ها که بر مبنای جنسیت، تعداد و غائب یا مخاطب بودن فاعل تقسیم بندی می شوند، پایه ای برای ساخت و درک تمامی افعال عربی هستند.

با ارائه جدول های تفصیلی برای صرف افعال ماضی و مضارع (معلوم و مجهول) و همچنین بررسی انواع کاربردی آن ها مانند ماضی نقلی، بعید و استمراری، و نیز حالات منصوب و مجزوم فعل مضارع به همراه حروف عامل آن ها (مانند حروف ناصبه و جازمه، لام امر، لای نهی و ادوات شرط)، تلاش شد تا راهنمایی جامع و کاربردی ارائه گردد. مثال های متعدد و تمرینات خودآزمایی نیز به منظور تثبیت مفاهیم و ارزیابی یادگیری شما گنجانده شد.

تسلط بر چهارده صیغه، گام نخست و اساسی در مسیر فراگیری عمیق تر زبان عربی است. با تمرین و ممارست مستمر، نه تنها قادر به صرف صحیح افعال خواهید بود، بلکه توانایی شما در درک متون پیچیده و بیان مقصود خود به زبان عربی نیز به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.