چرا سرقت ادبی یک جرم جدی است

سرقت ادبی استفاده غیرمجاز از آثار فکری و هنری دیگران بدون ذکر منبع اصلی است. این عمل نه تنها غیراخلاقی بلکه طبق قوانین حمایت از حقوق پدیدآورندگان در ایران و بسیاری از کشورهای جهان یک جرم کیفری محسوب می‌شود و پیامدهای حقوقی مالی و اعتباری سنگینی برای مرتکب در پی دارد.

تعریف سرقت ادبی

سرقت ادبی یا پلاجیاریسم به معنای استفاده از کلمات ایده‌ها جملات پاراگراف‌ها یا هر بخش دیگری از آثار فکری یا هنری فرد دیگر و ارائه آن‌ها به نام خود بدون ذکر منبع و اعتباردهی مناسب است. این عمل شامل کپی‌برداری مستقیم بازنویسی با تغییرات جزئی بدون ارجاع یا استفاده از ساختار کلی یک اثر بدون ذکر خالق اصلی آن می‌شود. سرقت ادبی نقض حقوق معنوی و مادی پدیدآورنده اثر اصلی محسوب شده و به اصالت و اعتبار کار لطمه می‌زند.

انواع سرقت ادبی

سرقت ادبی می‌تواند در اشکال مختلفی رخ دهد که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. شناخت این انواع به درک بهتر ابعاد این پدیده کمک می‌کند.

سرقت مستقیم

این نوع سرقت ادبی شامل کپی کردن عین متن یا بخش‌های قابل توجهی از اثر یک نویسنده دیگر بدون هیچگونه تغییر یا ذکر منبع است. این آشکارترین و جدی‌ترین نوع سرقت ادبی محسوب می‌شود چرا که فرد سارق هیچ تلاشی برای تغییر یا بازنویسی انجام نمی‌دهد و اثر را کاملاً به نام خود منتشر می‌کند.

سرقت غیر مستقیم

در این روش سارق متن اصلی را بازنویسی می‌کند یا ساختار جملات را تغییر می‌دهد اما ایده اصلی اطلاعات یا ترتیب ارائه مطلب متعلق به اثر اصلی است و منبع آن ذکر نمی‌شود. این نوع سرقت ممکن است کمتر آشکار باشد اما همچنان نقض حقوق پدیدآورنده محسوب می‌شود زیرا ایده و محتوای اساسی از آن فرد دیگر است.

سرقت ادبی از خود

این نوع سرقت زمانی رخ می‌دهد که فرد بخشی یا تمام آثار قبلی منتشر شده خود را مجدداً در اثری جدید استفاده کند بدون اینکه به انتشار قبلی آن اثر اشاره نماید یا در صورت لزوم اجازه ناشر قبلی را کسب کند. این عمل به خصوص در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی جایی که انتظار می‌رود هر اثر جدید حاوی یافته‌ها و تحلیل‌های نو باشد غیراخلاقی و نوعی سرقت ادبی محسوب می‌شود.

سرقت ادبی وصله‌ای

این روش شامل جمع‌آوری و ترکیب بخش‌هایی از متون مختلف بدون ذکر منبع و اتصال آن‌ها به یکدیگر برای ایجاد یک متن جدید است. در این حالت سارق ممکن است از چند منبع مختلف بخش‌هایی را برداشته و آن‌ها را مانند تکه‌های پازل کنار هم قرار دهد به گونه‌ای که متن نهایی به نظر کار خودش برسد در حالی که تمام اجزای آن از جای دیگری کپی شده‌اند.

سرقت ادبی از نگاه حقوقی

از منظر حقوقی سرقت ادبی به تجاوز به حقوق مالکیت فکری به ویژه حق پدیدآورنده اثر (مؤلف) بر اثر خود تلقی می‌شود. این حقوق شامل حق انحصاری انتشار عرضه اجرا و استفاده از اثر است. قوانین مالکیت فکری در اکثر کشورها از جمله ایران حق مؤلف را به رسمیت شناخته و برای حمایت از آن سازوکارهای قانونی و مجازات‌هایی را پیش‌بینی کرده‌اند. سرقت ادبی مصداق بارز نقض این حقوق است و می‌تواند منجر به پیگرد قانونی جریمه نقدی و حتی حبس شود.

جرم سرقت ادبی در ایران

در نظام حقوقی ایران سرقت ادبی به عنوان یک جرم مشخص در قوانین مربوط به حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری شناخته شده است. قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب سال ۱۳۴۸ و همچنین قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب سال ۱۳۵۲ به این موضوع پرداخته‌اند. این قوانین استفاده غیرمجاز از آثار دیگران را ممنوع کرده و برای مرتکبین مجازات تعیین نموده‌اند که این امر نشان‌دهنده اهمیت قانونی و کیفری سرقت ادبی در کشور است.

قوانین مربوط به سرقت ادبی و هنری

مهم‌ترین قوانین در ایران که به حمایت از حقوق پدیدآورندگان و جرم‌انگاری سرقت ادبی و هنری می‌پردازند عبارتند از: قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸) که حقوق مادی و معنوی خالق اثر را تضمین می‌کند و هرگونه استفاده بدون اجازه را ممنوع می‌سازد؛ و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی (مصوب ۱۳۵۲) که به طور خاص به حمایت از آثار چاپی و صوتی و مقابله با تکثیر و انتشار غیرمجاز آن‌ها می‌پردازد. این قوانین مبنای حقوقی برای پیگرد سارقین ادبی و هنری فراهم می‌آورند.

مجازات سرقت ادبی

بر اساس قوانین ایران مجازات سرقت ادبی بسته به نوع و میزان تخلف متفاوت است. طبق ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است عالماً و عامداً به نام خود یا به نام پدیدآورنده غیر از پدیدآورنده اصلی نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. این مجازات نشان‌دهنده برخورد جدی قانون با این پدیده است.

پیامدهای سرقت ادبی

ارتکاب سرقت ادبی تنها یک تخلف اخلاقی نیست بلکه مجموعه‌ای از پیامدهای منفی و زیان‌بار را برای فرد سارق و حتی نهادهایی که با او در ارتباط بوده‌اند در پی دارد.

پیامدهای قانونی سرقت ادبی

مهم‌ترین پیامد قانونی سرقت ادبی امکان پیگرد کیفری و حقوقی مرتکب توسط صاحب اثر یا نماینده قانونی اوست. این پیگرد می‌تواند منجر به صدور حکم محکومیت کیفری شامل حبس یا جزای نقدی شود. علاوه بر این در دعاوی حقوقی سارق ممکن است ملزم به پرداخت خسارات مادی و معنوی وارده به پدیدآورنده اصلی اثر شود. این پیامدها می‌تواند سابقه کیفری برای فرد ایجاد کرده و آینده شغلی و اجتماعی او را تحت تأثیر قرار دهد.

پیامدهای مالی سرقت ادبی

سرقت ادبی می‌تواند پیامدهای مالی قابل توجهی داشته باشد. علاوه بر جریمه‌های نقدی که ممکن است دادگاه تعیین کند سارق ممکن است مجبور به پرداخت غرامت به صاحب اثر برای جبران ضرر و زیان مالی ناشی از استفاده غیرمجاز از اثر او شود. همچنین در محیط‌های حرفه‌ای کشف سرقت ادبی می‌تواند منجر به اخراج فرد از شغل یا از دست دادن فرصت‌های شغلی آینده شود که همگی ضررهای مالی مستقیم و غیرمستقیم محسوب می‌شوند.

پیامدهای سرقت ادبی برای دانشجویان و دانش آموزان

برای دانشجویان و دانش‌آموزان سرقت ادبی می‌تواند منجر به پیامدهای تحصیلی بسیار جدی شود. این پیامدها شامل کسر نمره مردود شدن در درس یا حتی اخراج از مؤسسه آموزشی است. علاوه بر این سابقه سرقت ادبی می‌تواند بر پذیرش آن‌ها در مقاطع تحصیلی بالاتر یا کسب بورسیه‌های تحصیلی تأثیر منفی بگذارد و اعتبار علمی آتی آن‌ها را زیر سوال ببرد.

پیامدهای سرقت ادبی برای دانشگاهیان و محققان

در جامعه دانشگاهی و پژوهشی سرقت ادبی به شدت نکوهیده است و پیامدهای آن می‌تواند حرفه یک محقق را نابود کند. کشف سرقت ادبی می‌تواند منجر به رد مقالات یا پایان‌نامه‌ها لغو مدارک تحصیلی از دست دادن موقعیت شغلی دانشگاهی محرومیت از دریافت گرنت‌ها و بودجه‌های پژوهشی و ممنوعیت از چاپ آثار در نشریات معتبر شود. این پیامدها اعتبار علمی فرد را کاملاً از بین می‌برد.

پیامدهای سرقت ادبی برای حرفه ای ها

افراد حرفه‌ای در هر زمینه‌ای از نویسندگان و روزنامه‌نگاران گرفته تا مهندسان و طراحان با ارتکاب سرقت ادبی با پیامدهای جدی مواجه می‌شوند. این پیامدها می‌تواند شامل از دست دادن شغل لغو مجوزهای حرفه‌ای دعاوی حقوقی توسط کارفرما یا صاحب اثر اصلی و از همه مهم‌تر از دست رفتن اعتبار و شهرت حرفه‌ای باشد که ترمیم آن بسیار دشوار یا غیرممکن است.

از بین رفتن شهرت علمی

شاید یکی از مخرب‌ترین پیامدهای سرقت ادبی از دست رفتن کامل شهرت و اعتبار علمی و حرفه‌ای باشد. در محیط‌های آکادمیک و تخصصی شهرت بر پایه اصالت نوآوری و صداقت بنا می‌شود. زمانی که سرقت ادبی فاش می‌شود اعتماد به فرد سلب شده و تمام دستاوردهای گذشته و آینده او زیر سوال می‌رود. بازیابی این اعتماد و شهرت از دست رفته تقریباً غیرممکن است و فرد برای همیشه با برچسب سارق ادبی شناخته خواهد شد.

نحوه شکایت از جرم سرقت ادبی

برای پیگیری قانونی جرم سرقت ادبی پدیدآورنده اثر یا وکیل قانونی او باید مراحل مشخصی را طی کند. این فرآیند معمولاً با جمع‌آوری مدارک لازم و ارائه شکایت به مرجع قضایی ذی‌صلاح آغاز می‌شود. آگاهی از جزئیات این فرآیند برای احقاق حق ضروری است.

مدارک لازم جهت طرح شکایت سرقت ادبی

برای طرح شکایت سرقت ادبی شاکی باید مدارکی را ارائه دهد که اثبات‌کننده مالکیت او بر اثر اصلی و وقوع سرقت ادبی است. این مدارک معمولاً شامل نسخه اصلی اثر پدیدآورنده با تاریخ انتشار مشخص (مثلاً کتاب مقاله منتشر شده اثر هنری ثبت شده) نسخه اثر سارق که حاوی بخش‌های سرقت شده است و مقایسه‌ای تطبیقی بین دو اثر که نشان‌دهنده کپی‌برداری یا استفاده غیرمجاز باشد. در صورت وجود شاهد یا هر مدرک دیگری که صحت ادعا را تأیید کند باید ضمیمه شود.

مرجع شکایت در جرم سرقت ادبی

شکایت کیفری در خصوص سرقت ادبی معمولاً باید در دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم مطرح شود. در برخی حوزه‌های قضایی بزرگ ممکن است دادسراهای تخصصی مانند دادسرای فرهنگ و رسانه وجود داشته باشند که به جرائم مرتبط با آثار فرهنگی و هنری رسیدگی می‌کنند و مرجع مناسبی برای طرح این نوع شکایت‌ها هستند. پس از ثبت شکایت در دادسرا تحقیقات اولیه آغاز شده و در صورت احراز وقوع جرم پرونده به دادگاه کیفری ارسال می‌شود.

سرقت ادبی در محل کار

سرقت ادبی در محیط کار می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد از جمله ارائه ایده‌های همکاران به نام خود کپی کردن گزارش‌ها یا اسناد بدون ذکر منبع یا استفاده از کارهای قبلی شرکت در پروژه‌های جدید بدون ارجاع مناسب. این عمل نه تنها غیراخلاقی است بلکه می‌تواند منجر به مشکلات جدی در محیط کار شود از جمله از دست دادن اعتماد همکاران و مدیران اقدامات انضباطی از سوی کارفرما تا حد اخراج و حتی پیامدهای حقوقی اگر کار سرقت شده دارای مالکیت فکری ثبت شده باشد.

سرقت ادبی در کشورهای مختلف

مفهوم و جرم‌انگاری سرقت ادبی در قوانین مالکیت فکری اکثر کشورهای جهان به رسمیت شناخته شده است اگرچه جزئیات قوانین و شدت مجازات‌ها ممکن است متفاوت باشد. کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری چارچوبی کلی برای حمایت از حقوق مؤلفان در سطح بین‌المللی فراهم می‌کنند. کشورهای عضو این کنوانسیون متعهد به رعایت حداقل استانداردهایی در زمینه حمایت از حق مؤلف هستند که این امر پیگرد سارقین ادبی را در سطح بین‌المللی نیز ممکن می‌سازد.

چگونه از سرقت ادبی جلوگیری کنیم؟

جلوگیری از سرقت ادبی هم برای پدیدآورندگان آثار و هم برای استفاده‌کنندگان از آن‌ها اهمیت دارد. پدیدآورندگان می‌توانند با ثبت آثار خود در مراجع ذی‌صلاح و انتشار آن‌ها با ذکر نام خود مالکیت خود را مستند کنند. استفاده‌کنندگان باید همواره اصول اخلاقی و قانونی را رعایت کرده و در هنگام استفاده از آثار دیگران حتی اگر بخش کوچکی باشد با ذکر دقیق منبع و ارجاع‌دهی مناسب به پدیدآورنده اصلی اعتبار دهند. استفاده از نرم‌افزارهای بررسی سرقت ادبی نیز می‌تواند به شناسایی موارد کپی‌برداری کمک کند.

سرقت علمی و فرق آن سرقت ادبی-هنری

سرقت علمی در واقع زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی-هنری است که به طور خاص در حوزه پژوهش و دانشگاهی رخ می‌دهد. در حالی که سرقت ادبی-هنری طیف وسیعی از آثار از جمله رمان شعر موسیقی نقاشی و … را در بر می‌گیرد سرقت علمی عمدتاً به استفاده غیرمجاز از ایده‌ها داده‌ها روش‌ها نتایج پژوهش‌ها و متون علمی دیگران در مقالات پایان‌نامه‌ها و کتب علمی بدون ذکر منبع مربوط می‌شود. تفاوت اصلی در زمینه کاربرد و نوع آثاری است که مورد سرقت قرار می‌گیرند اما هر دو مصداق نقض حقوق مالکیت فکری و عدم اعتباردهی به خالق اصلی هستند.

سرقت ادبی و هنری چیست؟

سرقت ادبی و هنری به استفاده از آثار فکری یا هنری دیگران (متن ایده تصویر موسیقی و غیره) بدون ذکر منبع یا کسب اجازه از پدیدآورنده اصلی و ارائه آن به نام خود اطلاق می‌شود.

سوء نیت مرتکب در ارتکاب جرم سرقت ادبی چه نقشی دارد؟

در قوانین ایران برای تحقق جرم سرقت ادبی علاوه بر عمل مادی کپی‌برداری وجود سوء نیت (علم و عمد در نقض حق پدیدآورنده) نیز لازم است.

چه کسی به عنوان شاکی جرم سرقت ادبی شناخته می‌شود؟

پدیدآورنده اثر اصلی یا ورثه قانونی او و همچنین ناشر یا نماینده قانونی پدیدآورنده می‌توانند به عنوان شاکی در پرونده سرقت ادبی اقدام کنند.

آیا اقتباس از آثار ادبی هنری و علمی بدون درج نام اثر مورد اقتباس و پدیدآورنده آن جرم است؟

بله اقتباس آزاد از اثر دیگران مجاز است اما عدم ذکر نام اثر اصلی و پدیدآورنده آن نقض حقوق مؤلف و مصداق سرقت ادبی محسوب می‌شود.

آیا مجاز به استفاده از جملات مقالات قبلی خود هستیم؟

استفاده از بخش‌های قابل توجهی از مقالات قبلی خود بدون ارجاع به آن‌ها و ذکر انتشار قبلی نوعی سرقت ادبی از خود محسوب شده و در محیط‌های علمی غیراخلاقی و نامعتبر است.