ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی
ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی
ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی به جرم انگاری سقط جنین عمدی توسط اشخاص غیرمتخصص می پردازد. این ماده هرگونه اقدام به دادن ادویه یا وسایل دیگر یا دلالت به استعمال آن ها را که منجر به سقط جنین شود، جرم تلقی کرده و برای مرتکبان آن مجازات حبس و دیه در نظر گرفته است. این ماده نقش حیاتی در حفظ حقوق جنین و مادر ایفا می کند و از جمله مهم ترین مقررات کیفری در زمینه سقط غیرقانونی محسوب می شود.
سقط جنین، فارغ از ابعاد فقهی و اخلاقی، دارای تبعات حقوقی جدی در نظام کیفری ایران است. قانونگذار با هدف حمایت از حیات انسانی در مراحل اولیه شکل گیری و پیشگیری از ارتکاب این جرم، مواد متعددی را در قانون مجازات اسلامی به آن اختصاص داده است. ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، در بخش تعزیرات و مجازات های بازدارنده قرار گرفته و یکی از اصلی ترین مواد قانونی در برخورد با عاملین سقط جنین غیرقانونی محسوب می شود. درک دقیق این ماده، عناصر تشکیل دهنده جرم و تفاسیر حقوقی مرتبط با آن، برای حقوقدانان، دانشجویان و عموم جامعه که به دنبال آگاهی از حقوق خود هستند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مقاله به تفصیل به تحلیل این ماده می پردازد تا تصویر جامع و دقیقی از ابعاد حقوقی آن ارائه دهد.
متن کامل ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات های بازدارنده)
متن دقیق ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم: تعزیرات و مجازات های بازدارنده) به شرح زیر است:
هر کس به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگری موجب سقط جنین زن گردد به شش ماه تا یک سال حبس محکوم می شود و اگر عالماً و عامداً زن حامله ای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگری نماید که جنین وی سقط گردد به حبس از سه تا شش ماه محکوم خواهد شد مگر این که ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر می باشد و در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط داده خواهد شد.
این ماده، به وضوح افعال مجرمانه، شرایط تحقق جرم و مجازات های مربوط به سقط جنین را مشخص کرده و دامنه شمول آن را به هر شخصی که بدون دارا بودن تخصص های لازم و به صورت غیرقانونی اقدام به سقط جنین کند، گسترش می دهد.
تحلیل جامع ماده ۶۲۳: ارکان و ابعاد حقوقی جرم سقط جنین
برای درک کامل هر جرمی در نظام حقوقی، تحلیل ارکان سه گانه آن (قانونی، مادی و معنوی) ضروری است. جرم سقط جنین مطابق ماده ۶۲۳ نیز از این قاعده مستثنی نیست و بررسی دقیق این ارکان، ابعاد حقوقی آن را روشن می سازد.
رکن قانونی جرم سقط جنین در ماده ۶۲۳
رکن قانونی جرم، همان مبنای قانونی است که یک عمل را جرم تلقی و برای آن مجازات تعیین می کند. در مورد سقط جنین، ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی به طور صریح، انجام افعال مشخصی را جرم دانسته و مجازات هایی را برای مرتکبین آن پیش بینی کرده است. این ماده به عنوان یک قاعده آمره، به صراحت، هرگونه اقدامی که منجر به سقط جنین شود را در صورتی که توسط افراد غیرمتخصص صورت گیرد، مورد تعقیب کیفری قرار می دهد.
در کنار ماده ۶۲۳، مواد دیگری نیز در قانون مجازات اسلامی به موضوع سقط جنین و تبعات آن می پردازند. به عنوان مثال، ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی به سقط جنین توسط پزشکان، ماماها یا داروفروشان اختصاص دارد که در نوع فاعل و مجازات، تفاوت هایی با ماده ۶۲۳ دارد. همچنین، در بخش دیات قانون مجازات اسلامی، مقررات مربوط به پرداخت دیه جنین در مراحل مختلف رشد آن پیش بینی شده که در ماده ۶۲۳ نیز به آن ارجاع داده شده است. این پیوند بین مواد قانونی، نشان دهنده یک رویکرد جامع از سوی قانونگذار برای حمایت از حیات جنین و مجازات عاملین سقط غیرقانونی است.
رکن مادی جرم سقط جنین: افعال مجرمانه و شرط تحقق
رکن مادی جرم، به عمل فیزیکی یا خودداری از عملی اشاره دارد که قانون آن را جرم انگاری کرده است. در ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، دو نوع فعل مادی اصلی مورد اشاره قرار گرفته است که هر دو باید «موجب سقط جنین گردد» تا جرم به طور کامل محقق شود.
دادن ادویه یا وسایل دیگر
این بخش از ماده به اقدام مستقیم فاعل در ارائه و تحویل مواد یا ابزارهایی اشاره دارد که به طور فیزیکی منجر به سقط جنین می شود. مفهوم «ادویه» در این ماده، تنها به داروهای شیمیایی یا گیاهی محدود نمی شود، بلکه شامل هرگونه ماده ای است که مصرف آن به منظور سقط جنین باشد، از جمله مواد غذایی خاص، مایعات سقط کننده، یا هر ترکیب دیگری که این نتیجه را در پی داشته باشد. «وسایل دیگر» نیز دامنه گسترده ای از ابزارهای فیزیکی را شامل می شود؛ از ابزارهای مکانیکی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم برای ایجاد سقط به کار می روند تا هر وسیله ای که با هدف سقط جنین مورد استفاده قرار گیرد. نکته کلیدی این است که فعل «دادن» باید به قصد سقط جنین و به نحوی باشد که جنین زن حامله، سقط شود.
دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگر
بخش دوم رکن مادی به فعل «دلالت» می پردازد. «دلالت» به معنای راهنمایی، معرفی، ترغیب، آموزش نحوه استفاده، یا فراهم آوردن زمینه برای استعمال ادویه یا وسایل دیگر سقط جنین است. در این حالت، فاعل به صورت مستقیم، ادویه یا وسایل را به زن نمی دهد، بلکه با اقدامات خود، زن را به سمت استفاده از آن ها هدایت می کند. به عنوان مثال، معرفی مکانی که سقط جنین انجام می دهد، آموزش روش های سقط در منزل، یا معرفی داروهای سقط کننده، همگی مصداق «دلالت» محسوب می شوند. تفاوت اصلی بین «دادن» و «دلالت» در این است که در حالت اول، فاعل به طور فیزیکی ابزار سقط را تحویل می دهد، اما در حالت دوم، فاعل نقش تسهیل کننده و راهنما را ایفا می کند. مجازات تعیین شده برای دلالت، کمتر از مجازات دادن ادویه یا وسایل است که نشان دهده تفاوت در میزان خطورت فعل از نظر قانونگذار است.
شرط تحقق نتیجه و جرم مقید
یکی از مهمترین نکات در تحلیل رکن مادی ماده ۶۲۳، قید «موجب سقط جنین گردد» است. این عبارت به وضوح نشان می دهد که جرم سقط جنین، یک «جرم مقید به نتیجه» است. یعنی تا زمانی که سقط جنین عملاً اتفاق نیفتد، جرم به طور کامل محقق نخواهد شد و صرف اقدام به دادن ادویه یا دلالت به استعمال آن، بدون وقوع نتیجه سقط، جرم تام محسوب نمی شود. این ویژگی، آن را از بسیاری از جرایم مطلق که صرف انجام فعل، بدون نیاز به نتیجه خاص، جرم انگاری می شود، متمایز می کند. همچنین، این ماده صراحتاً مجازاتی برای «شروع به جرم» سقط جنین در نظر نگرفته است؛ به این معنی که اگر کسی اقداماتی برای سقط جنین انجام دهد، اما به هر دلیلی جنین سقط نشود، مشمول مجازات این ماده قرار نمی گیرد، مگر اینکه عمل انجام شده خود، در قالب جرم دیگری قابل مجازات باشد (مانند ایراد صدمه عمدی به جنین که منجر به سقط نشود اما آسیب هایی را در پی داشته باشد).
رکن معنوی جرم سقط جنین: سوء نیت عام و خاص
رکن معنوی یا روانی جرم، به قصد و اراده مجرمانه فاعل اشاره دارد. در ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، تحقق جرم نیازمند وجود هر دو نوع سوء نیت عام و خاص است:
- سوء نیت عام: این نوع سوء نیت به قصد انجام خود فعل مجرمانه اشاره دارد. در این ماده، سوء نیت عام به معنای قصد فاعل برای «دادن ادویه یا وسایل دیگر» یا «دلالت به استعمال آن ها» است. یعنی فاعل باید آگاهانه و با اراده خود این افعال را انجام دهد.
- سوء نیت خاص: سوء نیت خاص به قصد حصول نتیجه مجرمانه اشاره دارد. در جرم سقط جنین، سوء نیت خاص به معنای «قصد سقط جنین» است. فاعل باید هدف و نیت نهایی اش، سقط جنین باشد. به عبارت دیگر، اگر فاعل ادویه یا وسیله ای را بدهد یا دلالت کند، اما قصد او سقط جنین نباشد (مثلاً تصور کند برای بیماری خاصی است)، عنصر معنوی جرم سقط جنین محقق نخواهد شد.
قید «عالماً و عامداً» که در بخش دلالت به استعمال در متن ماده ذکر شده، تأکیدی بر لزوم وجود هر دو نوع سوء نیت است. «عالماً» به معنای آگاه بودن از ماهیت سقط کننده ادویه یا وسایل و «عامداً» به معنای داشتن قصد و اراده برای انجام فعل و حصول نتیجه سقط جنین است.
مقایسه ماده ۶۲۳ با ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی: تفاوت ها و اشتراکات
گرچه هر دو ماده ۶۲۳ و ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی به موضوع سقط جنین می پردازند، اما تفاوت های کلیدی در عناصر و شرایط آن ها وجود دارد که از اهمیت بالایی برخوردار است.
- فاعل (مرتکب) جرم:
- ماده ۶۲۳: در این ماده، از عبارت «هر کس» استفاده شده است. این بدان معناست که برای تحقق جرم، فاعل نیازی به داشتن ویژگی یا شغل خاصی ندارد. هر فردی، اعم از متخصص یا غیرمتخصص، که با دادن ادویه یا وسایل دیگر یا دلالت به استعمال آن ها موجب سقط جنین شود، مشمول این ماده خواهد بود. این ماده عمدتاً به سقط جنین توسط افراد غیرمتخصص اشاره دارد.
- ماده ۶۲۴: این ماده به طور خاص به «پزشکان، ماماها، داروفروشان یا اشخاصی که به عنوان حرفه مربوط به مامایی یا طبابت یا جراحی یا داروفروشی اقدام می کنند» اشاره دارد. بنابراین، فاعل در ماده ۶۲۴، باید دارای یکی از این تخصص ها یا شغل های مرتبط باشد.
- مجازات ها:
- ماده ۶۲۳: مجازات حبس ۶ ماه تا ۱ سال برای ایجاد سقط (دادن ادویه/وسایل) و ۳ تا ۶ ماه حبس برای دلالت به استعمال. علاوه بر آن، پرداخت دیه نیز مقرر شده است.
- ماده ۶۲۴: مجازات های سنگین تری را برای متخصصین در نظر گرفته است، زیرا از این افراد انتظار رعایت امانت و دانش حرفه ای می رود. مجازات این ماده شامل حبس تا ۵ سال و محرومیت از حقوق اجتماعی نیز می تواند باشد، علاوه بر دیه.
- میزان مسئولیت:
تفاوت در مجازات ها نشان دهنده آن است که قانونگذار، مسئولیت و بار حقوقی سنگین تری را برای متخصصین قائل شده است. سقط جنین توسط متخصصین، به دلیل سوءاستفاده از موقعیت و اعتماد عمومی، از نظر قانونگذار شدیدتر تلقی می شود.
با وجود این تفاوت ها، هر دو ماده در هدف کلی خود که جرم انگاری سقط جنین غیرقانونی و حمایت از حیات جنین است، اشتراک دارند. همچنین، در هر دو ماده، حکم به پرداخت دیه جنین مطابق مقررات مربوطه داده خواهد شد.
مجازات های مقرر در ماده ۶۲۳
ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، دو نوع مجازات اصلی را برای مرتکبین در نظر گرفته است: مجازات حبس و مسئولیت پرداخت دیه. این مجازات ها بسته به نوع فعل ارتکابی، متفاوت هستند.
مجازات حبس
حبس به عنوان مجازات اصلی برای فعل مجرمانه سقط جنین در این ماده پیش بینی شده است:
- برای ایجاد سقط (دادن ادویه یا وسایل دیگر): اگر فردی به طور مستقیم با دادن ادویه یا وسایل دیگر موجب سقط جنین شود، به حبس از شش ماه تا یک سال محکوم خواهد شد. این دامنه مجازات، نشان دهنده شدت بیشتر این نوع از اعمال مجرمانه در نظر قانونگذار است.
- برای دلالت به استعمال (راهنمایی یا معرفی): اگر فردی عالماً و عامداً زن حامله ای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگر نماید که جنین وی سقط گردد، مجازات آن حبس از سه تا شش ماه خواهد بود. کمتر بودن این مجازات در مقایسه با حالت اول، بیانگر تفاوت در میزان تأثیر مستقیم فاعل در وقوع نتیجه است.
مسئولیت پرداخت دیه
علاوه بر مجازات حبس، ماده ۶۲۳ صراحتاً مقرر می دارد: «در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط داده خواهد شد.» این بدان معناست که حتی با وجود تحمل مجازات حبس، مرتکب باید دیه جنین سقط شده را نیز بپردازد. دیه جنین، بسته به مرحله رشد جنین در زمان سقط، متفاوت است و مطابق با جدول دیات موجود در قانون مجازات اسلامی (بخش دیات) محاسبه و مطالبه می گردد. مسئولیت پرداخت دیه بر عهده مرتکب اصلی جرم است، حتی اگر عمل به معاونت دیگری صورت گرفته باشد.
استثنای مهم: حفظ حیات مادر: جواز قانونی سقط جنین در موارد اضطرار
ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی یک استثنای بسیار مهم را نیز در نظر گرفته است: «مگر این که ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر می باشد.» این جمله، در واقع، تنها موردی است که سقط جنین، به رغم وقوع، از جرم انگاری خارج می شود و مرتکب مورد تعقیب کیفری قرار نمی گیرد. این استثنا، ریشه در مبانی فقهی و حقوقی قوی دارد و به قاعده «اهم و مهم» و «دفع افسد به فاسد» اشاره می کند.
شرایط و الزامات قانونی برای اثبات این استثنا
اثبات اینکه سقط جنین برای حفظ حیات مادر ضروری بوده است، نیازمند رعایت شرایط و ارائه مستندات محکم حقوقی و پزشکی است:
- ضرورت و فوریت اقدام: باید به وضوح ثابت شود که ادامه بارداری، خطر جدی و فوری برای جان مادر به همراه داشته و هیچ راه جایگزین دیگری برای حفظ حیات او وجود نداشته است. این وضعیت نباید صرفاً ناشی از مشکلات جزئی یا عوارض قابل کنترل باشد.
- نقش گواهی پزشک متخصص: تشخیص ضرورت حفظ جان مادر، باید توسط پزشک یا پزشکان متخصص و معتمد صورت گیرد. در بسیاری از موارد، نظریه حداقل سه پزشک متخصص و تأیید مراجع پزشکی ذی صلاح (مانند پزشکی قانونی) ضروری است. این گواهی باید به صورت کتبی، مستند و با ذکر دلایل پزشکی قانع کننده باشد.
- فقدان حیات مستقل جنین: در برخی تفاسیر، این استثنا زمانی قابل اعمال است که جنین هنوز به مرحله ای نرسیده باشد که بتواند خارج از رحم مادر، حیات مستقل داشته باشد (قبل از دمیده شدن روح که در فقه حدود چهار ماهگی است، و یا قبل از توانایی حیات مستقل که از حدود ۲۴ هفتگی آغاز می شود).
بدون رعایت دقیق این شرایط، صرف ادعای حفظ حیات مادر برای رفع مسئولیت کیفری کافی نخواهد بود.
مبانی فقهی و حقوقی این استثنا
استثنای حفظ حیات مادر، ریشه های عمیقی در فقه اسلامی و اصول حقوقی دارد:
- قاعده اهم و مهم: در فقه اسلامی، زمانی که دو مفسده یا دو مصلحت در تعارض قرار می گیرند، باید مفسده کمتر را پذیرفت یا مصلحت مهم تر را انتخاب کرد. در اینجا، حفظ جان مادر به عنوان یک مصلحت اهم، بر حفظ جان جنین (در مراحل اولیه و در صورت عدم استقلال حیات) که مصلحت مهم است، اولویت می یابد.
- دفع افسد به فاسد: این قاعده بیان می کند که در صورت مواجهه با دو امر فاسد (زیان بار)، باید آن را که فسادش کمتر است، انتخاب کرد. در این مورد، خطر مرگ مادر به عنوان «افسد» و سقط جنین به عنوان «فاسد» در نظر گرفته می شود و برای دفع افسد، ارتکاب فاسد تجویز می گردد.
- اضطرار: اصل اضطرار در حقوق، به حالتی اشاره دارد که فرد برای دفع یک خطر جانی یا حیثیتی قریب الوقوع و غیرقابل اجتناب، مجبور به انجام عملی می شود که در حالت عادی غیرقانونی است. سقط جنین برای حفظ حیات مادر، مصداق بارز این اصل است، چرا که بقای مادر در اولویت قرار می گیرد.
این مبانی، مشروعیت قانونی و شرعی استثنای حفظ حیات مادر را تقویت کرده و نشان می دهد که قانونگذار با در نظر گرفتن ابعاد انسانی و فقهی، در موارد خاص و بحرانی، راه حلی برای حفظ جان مادر در نظر گرفته است.
واژگان کلیدی و اصطلاحات حقوقی در ماده ۶۲۳
درک دقیق واژگان و اصطلاحات به کار رفته در ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی برای تحلیل صحیح آن ضروری است:
- ادویه: در این ماده، به هر نوع ماده دارویی، شیمیایی، گیاهی یا سنتی اشاره دارد که با هدف سقط جنین و ایجاد این نتیجه، مورد استفاده قرار می گیرد. این مفهوم بسیار گسترده است و محدود به داروهای متعارف نمی شود.
- وسایل دیگر: شامل هرگونه ابزار فیزیکی یا مکانیکی است که برای ایجاد سقط جنین به کار برده می شود. این وسایل می توانند ابزارهای پزشکی (که توسط افراد غیرمتخصص به کار روند) یا ابزارهای غیرپزشکی باشند.
- دلالت: به معنای راهنمایی، معرفی، ترغیب، آموزش، یا فراهم کردن زمینه و اطلاعات لازم برای استعمال ادویه یا وسایل سقط جنین است. در این حالت، فاعل به صورت مستقیم، ادویه یا وسایل را تحویل نمی دهد.
- موجب سقط جنین گردد: این عبارت تأکید بر مقید بودن جرم به نتیجه است. یعنی برای تحقق جرم، حتماً باید سقط جنین اتفاق بیفتد و صرف انجام فعل بدون نتیجه، جرم تام محسوب نمی شود.
- عالماً و عامداً: به معنای آگاهانه و با قصد و اراده. «عالماً» به آگاهی از ماهیت سقط کننده فعل یا ابزار و «عامداً» به قصد انجام فعل و حصول نتیجه سقط جنین اشاره دارد. این قید وجود سوء نیت عام و خاص را الزامی می کند.
- دیه: جبران خسارت مالی ناشی از صدمه به نفس یا عضو که در شرع و قانون برای آن مقدار مشخصی تعیین شده است. در اینجا، دیه جنین مطابق مقررات مربوطه باید پرداخت شود.
سیر تحول قانونی و پیشینه جرم انگاری سقط جنین در ایران
جرم انگاری سقط جنین در قوانین ایران، دارای پیشینه طولانی است و در طول زمان دچار تحولات و تغییراتی شده است. قبل از انقلاب اسلامی، «ماده ۱۸۱ قانون مجازات عمومی (مصوب ۱۳۰۴)» به جرم سقط جنین می پرداخت. این ماده، مانند ماده ۶۲۳ فعلی، به سقط جنین توسط اشخاص عادی (غیرمتخصص) اشاره داشت و برای آن مجازات هایی را تعیین می کرد.
با تصویب قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات و مجازات های بازدارنده) در سال ۱۳۷۵، مواد ۶۲۲ تا ۶۲۴ به طور خاص به موضوع سقط جنین اختصاص یافتند و چارچوب حقوقی فعلی را شکل دادند. ماده ۶۲۳ به عنوان جانشینی برای مفاد مرتبط با سقط جنین توسط افراد غیرمتخصص، با حفظ مبانی و اصول کلی، جزئیات بیشتری را در خصوص افعال مجرمانه و مجازات ها ارائه داد. این تحولات نشان دهنده اهمیت روزافزون این موضوع برای قانونگذار و تلاش برای تدوین مقررات جامع تر و دقیق تر در راستای حمایت از حیات جنین است. این سیر تحول، همچنین انعکاسی از تأثیر مبانی فقهی و حقوقی اسلامی در تدوین قوانین کیفری ایران در خصوص این موضوع حساس است.
مبانی فقهی و نظری حرمت و جواز سقط جنین
ماده ۶۲۳ و سایر مواد مرتبط با سقط جنین در قانون مجازات اسلامی، عمیقاً تحت تأثیر مبانی فقه شیعه قرار دارند. فقه اسلامی، حیات جنین را از لحظه تشکیل نطفه محترم می شمارد و هرگونه سقط جنین را به جز در موارد بسیار خاص و اضطراری، حرام و گناه کبیره می داند.
دیدگاه های فقهی در مورد حرمت سقط جنین، به مراحل رشد جنین بستگی دارد:
- قبل از دمیده شدن روح (حدود چهار ماهگی): پیش از دمیده شدن روح، فقه سقط جنین را حرام می داند، اما مجازات آن (دیه) کمتر از بعد از دمیده شدن روح است. در این مرحله، برخی فقها در صورت وجود مصلحت اهم (مانند حفظ جان مادر یا مشکلات بسیار شدید و غیرقابل تحمل برای مادر)، و با نظر پزشک معتمد، جواز سقط را مطرح می کنند.
- بعد از دمیده شدن روح: پس از دمیده شدن روح، جنین دارای نفس انسانی محسوب می شود و سقط آن، به منزله قتل نفس است. در این مرحله، سقط جنین به شدت مورد نکوهش و حرمت قرار گرفته و تنها در صورت تعارض جان مادر با جنین و عدم امکان حفظ هر دو (قاعده اهم و مهم)، آن هم با شرایط بسیار سختگیرانه و تأیید متخصصین، سقط برای حفظ جان مادر جایز می شود.
قانونگذار ایران، با الهام از این مبانی فقهی، به جرم انگاری سقط جنین پرداخته و تنها استثنای حفظ حیات مادر را به رسمیت شناخته است. این رویکرد، تلاشی برای هماهنگی بین مقررات حقوقی و اصول شرعی در حفاظت از کرامت و حیات انسانی از بدو شکل گیری است.
نکات تفسیری و دکترین حقوقی پیرامون ماده ۶۲۳
دکترین حقوقی و دیدگاه های حقوقدانان برجسته، همواره به تبیین و رفع ابهامات موجود در متون قانونی کمک کرده است. در خصوص ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی نیز، نکات تفسیری مهمی وجود دارد:
- معاونت به عنوان جرم مستقل: برخی از حقوقدانان معتقدند که بخش دوم ماده ۶۲۳ (دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگر) می تواند نوعی از معاونت در جرم سقط جنین باشد که قانونگذار آن را به عنوان یک جرم مستقل و با مجازاتی خاص پیش بینی کرده است. این دیدگاه، به دلیل مشخص بودن مجازات دلالت و تمایز آن از مجازات فاعل اصلی سقط، قوت می یابد.
- جرم مقید بودن: اکثر حقوقدانان بر این باورند که جرم سقط جنین مطابق ماده ۶۲۳، یک جرم مقید به نتیجه است و وقوع سقط جنین برای تحقق آن ضروری است. این موضوع پیامدهای مهمی در خصوص شروع به جرم و عدم مجازات آن دارد.
- تفسیر وسایل دیگر: دامنه شمول وسایل دیگر همواره مورد بحث بوده است. آیا شامل اعمال فیزیکی غیر از استفاده از ابزار نیز می شود؟ دکترین حقوقی معمولاً تفسیر موسع تری را می پذیرد تا هرگونه عملی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم منجر به سقط جنین شود، مشمول این ماده گردد.
- تفاوت عالماً و عامداً در دو بخش ماده: قید عالماً و عامداً تنها در بخش دلالت به استعمال ذکر شده است. با این حال، حقوقدانان بر این باورند که در بخش دادن ادویه یا وسایل دیگر نیز وجود سوء نیت عام و خاص (علم و عمد) ضروری است و عدم ذکر صریح آن در بخش اول، به معنای نادیده گرفتن رکن معنوی نیست.
این نکات تفسیری به قضات و وکلا کمک می کند تا در مواجهه با پرونده های سقط جنین، به درک عمیق تری از ابعاد حقوقی ماده ۶۲۳ دست یابند.
رویه های قضایی مرتبط و آراء وحدت رویه (کلیات)
رویه های قضایی، نحوه تفسیر و اعمال قوانین توسط دادگاه ها را نشان می دهند و در درک عملی یک ماده قانونی بسیار مؤثر هستند. هرچند ارائه جزئیات پرونده های محرمانه امکان پذیر نیست، اما می توان به کلیات رویه های قضایی مرتبط با ماده ۶۲۳ اشاره کرد:
- تأکید بر اثبات نتیجه: دادگاه ها در رسیدگی به پرونده های مربوط به ماده ۶۲۳، تأکید ویژه ای بر اثبات وقوع سقط جنین دارند. ارائه مدارک پزشکی معتبر، گزارش پزشکی قانونی و شهادت شهود در این خصوص از اهمیت بالایی برخوردار است.
- اثبات سوء نیت: برای صدور حکم محکومیت، اثبات سوء نیت عام و خاص فاعل، یعنی قصد انجام فعل و قصد سقط جنین، برای دادگاه ضروری است. این امر معمولاً از طریق شواهد و قرائن موجود در پرونده استنباط می شود.
- تفکیک مسئولیت در صورت تعدد مرتکبین: در مواردی که چند نفر در سقط جنین نقش داشته اند، دادگاه ها تلاش می کنند تا نقش هر یک (اعم از فاعل اصلی، معاون، یا مسبب) را مشخص کرده و مجازات متناسب را تعیین کنند.
- اهمیت استثنای حفظ حیات مادر: در موارد ادعای حفظ حیات مادر، دادگاه ها به شدت به گواهی های پزشکی قانونی و نظر متخصصین اعتماد می کنند و تنها در صورت اثبات قاطعانه ضرورت، این استثنا را می پذیرند. این رویه، نشان دهنده حساسیت موضوع و دقت قضایی در اجرای قانون است.
آراء وحدت رویه که از سوی دیوان عالی کشور صادر می شود، در موارد ابهام یا اختلاف نظر قضایی، به ایجاد رویه ای یکنواخت کمک می کند. اگرچه در خصوص ماده ۶۲۳ به صورت خاص آراء وحدت رویه فراوانی منتشر نشده است، اما اصول کلی حاکم بر جرم انگاری سقط جنین و مبانی دیات، همواره مورد توجه مراجع قضایی بوده است.
پرسش های متداول درباره ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی
آیا شروع به سقط جنین مجازات دارد؟
خیر، بر اساس ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، تنها در صورتی که فعل مجرمانه «موجب سقط جنین گردد»، جرم به طور کامل محقق شده و مجازات خواهد داشت. این ماده صراحتاً مجازاتی برای «شروع به سقط جنین» در نظر نگرفته است؛ یعنی اگر اقدامات لازم برای سقط جنین انجام شود اما جنین سقط نگردد، مرتکب مشمول مجازات این ماده نخواهد بود، مگر اینکه عمل انجام شده خود، جرم دیگری محسوب شود (مانند ایراد صدمه عمدی).
تفاوت بین دادن ادویه و دلالت به استعمال چیست؟
دادن ادویه یا وسایل دیگر به معنای اقدام مستقیم و فیزیکی فاعل در تحویل دادن مواد یا ابزارهای سقط کننده به زن حامله است که موجب سقط جنین شود. در حالی که دلالت به استعمال به معنای راهنمایی، معرفی، ترغیب، یا آموزش نحوه استفاده از ادویه یا وسایل سقط جنین است، بدون آنکه فاعل به طور مستقیم آن ها را تحویل دهد. مجازات دادن ادویه (۶ ماه تا ۱ سال حبس) شدیدتر از دلالت به استعمال (۳ تا ۶ ماه حبس) است.
اگر جنین سقط نشود اما به آن آسیب وارد شود، چه مجازاتی دارد؟
در صورتی که جنین سقط نشود اما در اثر اقدامات انجام شده، دچار آسیب جسمی یا نقص عضو شود، دیگر مشمول مجازات ماده ۶۲۳ نخواهد بود زیرا نتیجه سقط محقق نشده است. با این حال، بسته به نوع و شدت آسیب وارده، ممکن است مرتکب تحت عنوان «ایراد صدمه عمدی» (موضوع مواد دیگر قانون مجازات اسلامی) مورد تعقیب قرار گیرد و محکوم به پرداخت دیه یا ارش شود.
مجازات سقط جنین توسط پزشک با مجازات این ماده چه تفاوتی دارد؟
مجازات سقط جنین توسط پزشک، ماما، داروفروش یا افراد متخصص مرتبط، تحت شمول ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی قرار می گیرد، نه ماده ۶۲۳. در ماده ۶۲۴، به دلیل سوءاستفاده از تخصص و اعتماد عمومی، مجازات های سنگین تری (تا ۵ سال حبس) پیش بینی شده است. ماده ۶۲۳ عموماً برای سقط جنین توسط افراد عادی و غیرمتخصص اعمال می شود، در حالی که ماده ۶۲۴ به فاعلین خاص (افراد دارای تخصص پزشکی) اختصاص دارد.
چگونه می توان ثابت کرد که اقدام برای حفظ حیات مادر بوده است؟
اثبات اینکه اقدام برای حفظ حیات مادر بوده، مستلزم ارائه مدارک پزشکی معتبر و نظر کارشناسی متخصصین است. معمولاً ارائه گواهی از سوی پزشک یا هیئت پزشکی معتمد و تأیید پزشکی قانونی که ضرورت و فوریت اقدام را برای نجات جان مادر تأیید کند، الزامی است. این گواهی باید به وضوح نشان دهد که ادامه بارداری، خطر جدی و قریب الوقوع برای حیات مادر داشته است و راه حل دیگری برای حفظ جان مادر وجود نداشته است.
محاسبه دیه جنین در این حالت چگونه است؟
مطابق ماده ۶۲۳، در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط داده خواهد شد. دیه جنین، بر اساس قانون مجازات اسلامی (بخش دیات)، بسته به مرحله رشد جنین در زمان سقط، متفاوت است. برای مثال، قبل از دمیده شدن روح، دیه کمتر از بعد از آن است و با پیشرفت رشد جنین، مبلغ دیه افزایش می یابد. مراجع قضایی با استعلام از پزشکی قانونی و طبق جداول دیات، مبلغ دقیق دیه را تعیین و حکم به پرداخت آن صادر می کنند.
نتیجه گیری
ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی، ستونی اساسی در نظام حقوقی ایران برای حمایت از حیات جنین و مقابله با سقط جنین غیرقانونی است. این ماده با جرم انگاری دو فعل مادی اصلی دادن ادویه یا وسایل دیگر و دلالت به استعمال آن ها، و با تعیین مجازات حبس و دیه، پیام روشنی را در خصوص حرمت این عمل به جامعه ارسال می کند. تأکید بر مقید بودن جرم به نتیجه، لزوم وجود سوء نیت عام و خاص، و تمایز آن با سقط جنین توسط متخصصین (ماده ۶۲۴)، از نکات کلیدی در فهم این ماده است. همچنین، استثنای حیاتی حفظ جان مادر که ریشه در مبانی قوی فقهی و حقوقی دارد، تنها راه قانونی برای سقط جنین را مشخص می سازد.
در نهایت، درک دقیق و جامع ماده ۶۲۳، نه تنها به اجرای صحیح عدالت کمک می کند، بلکه به افزایش آگاهی عمومی در خصوص تبعات حقوقی و اخلاقی سقط جنین یاری می رساند. این ماده بازدارندگی قابل توجهی ایجاد کرده و حقوق جامعه را در راستای حفظ جان و سلامت افراد، حتی پیش از تولد، تضمین می کند.
منابع و مآخذ
- قانون مجازات اسلامی (کتاب پنجم: تعزیرات و مجازات های بازدارنده) مصوب ۱۳۷۵.
- قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲.
- کتب حقوق جزای اختصاصی (جرایم علیه اشخاص) تألیف حقوقدانان برجسته.
- مقالات علمی و پژوهشی مرتبط با جرم سقط جنین در نشریات حقوقی.